Noord-Holland
Alkmaar, Stedelijk Museum
Victorie, geschiedenis en kunst met plezierige details
Het Stedelijk Museum in Alkmaar maakt met enkele topstukken een aantrekkelijke presentatie. Door de lokale geschiedenis en identiteit voorop te stellen, wordt een samenhangend verhaal verteld. De beeldende kunst speelt een rol, maar is ingebed in het grote verhaal van de zeventiende eeuw. De kunst onderstreept de geschiedenis van de stad en sommige individuele bewoners. Buiten, aan de andere kant van het plein, zie je de grote kerk. Aan deze kant van het plein loop je langs een gevel met mooie houten verdeling: de oude geschiedenis in een nieuw gebouw. Achter die gevel zit niet alleen het museum, maar ook de bibliotheek en een kunstuitleen.
In de hal staat tegenover de kassa staat een grote maquette van de stad uit het jaar 1650. Zo kijk je meteen naar het geharrewar uit de 17e eeuw. Het is de introductie tot de grote afdeling beneden over de slag bij Alkmaar. (link maquette)
Ver verleden, vroeger en nu
Vroeger, toen we op de lagere school jaartallen moesten “stampen”, leerde je: 1573: Bij Alkmaar begint de victorie. Wat hield dat in? Ik ben het vrijwel vergeten, maar hier wordt het uitgelegd in een opstelling die ongetwijfeld ook is bedoeld voor plaatselijke scholen. Met enige scepsis begonnen we er dan ook aan. Dat is niet terecht, want deze presentatie zit zo aardig in elkaar dat je met plezier het traject volgt. Aan de hand van aantekeningen van de stadsbestuurder Nanning van Foreest (1529- 1592) worden de ontwikkelingen besproken rondom het beleg door de Spaanse troepen in 1573. Foreest stond midden in de woelige strijd van de Tachtigjarige Oorlog. Geboren in Alkmaar als katholiek patriciër eindigde hij zijn leven in Den Haag als Raadsheer vande Hoge raad van Holland, Zeeland en West-Friesland. Dit weet ik inmiddels omdat ik, enthousiast door de presentatie, thuis op het internet ben gaan zoeken naar Foreest. Wat kan een museum meer wensen, dan dat de bezoeker thuis ook aan de slag gaat! In Delft kwamen we onlangs een gedenksteen in het huis van zijn broer tegen, die lijfarts was van Willem van Oranje. Zonder Alkmaar hadden we dit niet opgemerkt.
Je kunt het verhaal over het beleg meemaken door een personage uit te kiezen en diens belevenissen op kleine schermen met geluid te volgen. Ik vond het leuker naar alle voorwerpen en hun uitleg te kijken. Voor kinderen is dit soort identificatie met een persoon waarschijnlijk aantrekkelijker.
David Leenderts en pastoor Eylard Dirksz van Waterland (1530- 1573) Onbekend kunstenaar, 17e eeuw.
Er hangt een klein schilderijtje met twee portretjes van katholieke priesters. Uit het bijschrift leerde ik dat die weliswaar onderduiken, maar tijdens het beleg worden verraden en uiteindelijk na het beleg, op 11 december 1573, worden opgehangen. “Ze groeien uit tot martelaren” vermeldt het bijschrift. De Victorie zit vol met zulke feiten die opeens inzicht geven in hoe weinig zachtzinnig we met elkaar omgingen. Wie schreef ook weer dat je van de geschiedenis veel kan leren?
Wie de grote schuttersportretten bekijkt die hier ook hangen, ziet de tevredenheid van de overwinnaars. De klus is geklaard, de welvaart kan voor hen beginnen. De inrichting is leuk, vol en afwisselend.
Museaal en huiselijk
Op dezelfde speelse manier is ook de Gouden Eeuw opgezet. Je loopt door een ensemble dat zowel huiselijk als museaal is met nog steeds aandacht voor details in bijschriften. Als je alleen de kunst wilt bekijken, kan dat ook. Er is een aardige mix van schilderijen, meubels en kleine voorwerpen zoals glas en porselein gemaakt.
Zaaloverzicht Gebruiksvoorwerpen.
Bij het glas staan ook bodemvondsten uit de stad en dus zie je glazen, prachtige fragiele glazen, met gaten. Soms zag ik die schade niet eens meteen in het glas, maar viel het me pas op in de schaduw van het voorwerp. het ziet er mysterieus uit.
Glas uit de archeologische vondsten.
Lokale Schilders
Er is aandacht voor lokale schilders zoals de schilders-familie Van der Heck en Caesar van Everdingen, van wie in September 2016 een grote overzichtstentoonstelling werd gegeven. Je kijkt met plezier naar het merendeel van de schilderijen, maar ze horen niet bij de top van onze kunstgeschiedenis. Er hangen nogal wat schuttersstukken bij. Van Everdingens schuttersstuk van de Officieren en vaandeldragers van de Oude Schutterij is opmerkelijk, zoals in het filmpje over schilders uit de 17e-eeuw is te zien.
Officieren en vaandeldragers van de Oude Schutterij, Caesar Boëtius van Everdingen, 1657.
In dit statige enorme stuk zitten toch weer smakelijke details zoals de sluit-strik van een broek en hoe het licht op de zoom van de mantel valt en de gekke zool met spijkers, die zo lijkt het net over de rand van de verhoging valt!
Detail uit de Officieren en Vaandeldragers van de Oude Schutterij, Caesar Boetius van Everdingen, 1657.
Detail uit de Officieren en Vaandeldragers van de Oude Schutterij, Caesar Boetius van Everdingen, 1657.
Van Everdingen is een meester in het detail en er zit een prachtige originele lijst om zijn schuttersstuk, maar de meeste schuttersstukken zijn wat houterig. Dat is eigenlijk wel een beetje logisch: de schilder moest de gezichten van deze belangrijke heren in hun belangrijke functies als officier en of vaandeldrager laten zien. Te veel joligheid wordt dan niet gewaardeerd. Hals en Rembrandt blijven uitzonderingen. Hoewel de ‘Nachtwacht’ nu als het absolute topstuk van de Gouden Eeuw wordt beschouwd, werd het indertijd door de opdrachtgevers afgekeurd. De officeren wilden eigenlijk hun geld terug want ze kwamen niet voldoende of niet goed genoeg in beeld.
Van Everdingen was uiteindelijk een belangrijk Alkmaars schilder die zowel voor het stadsbestuur, als ook voor de gegoede burgerij werkte. Hij was bevriend met Jacob van Campen, de architect van het Mauritshuis en Huis Ten Bosch, waar hij ook schilderijen voor leverde.
Portret van Cornelis Jacobsz Groot, Caesar Boetius van Everdingen, 1656.
Van Everdingen hoorde bij de hogere burgerij van Alkmaar en schilderde classicistisch qua onderwerp en stijl. Dat is goed in zijn schutterstukken, portretten maar vooral in de opdrachten te zien die hij voor belangrijke zalen, zoals de raadzaal van het stadhuis, schilderde. Alles is wat statig, maar wel ongelofelijke sappig geschilderd als je bijvoorbeeld, zoals gezegd, naar de kleding kijkt.
Kunst of en geschiedenis?
Wie kunst belangrijker vindt dan geschiedenis, kan met een gerust hart naar de 17e eeuw in Alkmaar gaan. Er is een zeeslag van Willem van der Velde, de Oude, in zijn bekende stijl met pen in natte ondergrond. De opstelling wordt regelmatig aangepast. Toen we de eerste keer voor de site het museum bezochten hing hier bijvoorbeeld uit de collectie een prachtige warme en vrolijke “Heilige Familie” (Josef, Maria en de baby Jezus) van Honthorst. Door de levendigheid van het schilderij voel je je meteen betrokken bij het werk. Daar kan Van Everdingen niet helemaal tegen op. Maar dan moeten we ook bedenken dat Van Everdingen een heel ander soort schilder was dan Honthorst.
Heilige Familie, Gerard van Honthorst, 1632.
De laatste reisde naar Italië, zag er de grote Renaissance meesters en raakte onder de invloed van Caravaggio, de schilder die zowel het gewone volk als de scherpe licht donker contrasten in zijn werk haalde. In zijn tijd werd dit drama, ook in het noorden, gewaardeerd. In 2017 was de Honthorst verdwenen en vervangen door een ensemble met schilderijen van Caesar Boetius van Everdingen, maar we laten in ons filmpje toch de Honthorst zien, omdat dit schilderij bij de eigen collectie van het museum hoort.
Saenredam in Alkmaar
Er is een prachtig interieur van de Grote of Laurenskerk door Saenredam. Dit laat meteen het grote voordeel zien van een stedelijk museum dat zich op de eigen geschiedenis richt. In het bijschrift staat dat niemand weet wie de opdracht aan de, ook toen al, beroemde Pieter Jansz. Saenredam gaf. Het is een enorm werk en zo’n groot schilderij is uitzonderlijk voor Saenredam. Hij schilderde het waarschijnlijk in 1665, een jaar voor zijn dood, en men vraagt zich af of hij het daarom niet signeerde?
Het is een opvallend groot schilderij, ik ken eigenlijk niet meer van zulke grote schilderijen door Saenredam. Ik heb een foto gemaakt waarop Kristoffel bij het schilderij staat om het enorme formaat aan te geven.
Kristoffel voor het Saenredam schilderij in Alkmaar.
In dit schilderij krijg je het gevoel een volkomen realistische doorkijk zowel in de zijbeuk, als ook in het middenschip te zien. Maar dat blijkt in de werkelijkheid een moeilijke klus. In het echt kunnen we wel het perspectief van de zijbeuk volgen, maar dan klopt datzelfde perspectief niet in het middenschip. Zie de onderstaande een foto.
Het huidige interieur, maart 2016 van de Grote of Laurenskerk te Alkmaar.
Pas thuis, vergelijkend op het scherm, valt je de kracht op van Saenredams compositie. Dat is wat goede kunst doet: het spreekt allerlei zintuigen aan. Je kijkt niet alleen, maar je maakt mee wat op zo’n schilderij gebeurt. Als je het werk analyseert, voel je wel aan dat je niet tegelijkertijd zo ver in de zijbeuk kunt kijken en recht voor het grote orgel staan. Maar bij het bekijken van het schilderij, is dat niet erg. Als ik recht voor het orgel was gaan staan, dus meer naar rechts, zouden we veel minder ver in de zijbeuk kunnen kijken.
Interieur van de Grote of Laurenskerk, Pieter J. Saenredam, waarschijnlijk 1665.
Saenredam plooit heel ongemerkt de linker zijbeuk iets naar voren. Hij maakt de doorgang wat ronder en dus iets breder Tussen de blanke muren van het middenschip worden de lijnen van het bijna gouden houten tongewelf dominant in het centraal perspectief. Saenredam schildert het grote orgel met de stralende deuren net iets breder dan in de werkelijkheid. Je richt je door die kleur automatisch op het orgel en neemt pas in tweede instantie de diepte van de zijbeuk waar. Daar in die gang, verlies je je in de ingewikkelde dakconstructie.
Detail, plassend hondje.
(Zo’n plassend hondje was indertijd gebruikelijker. Het komt in ieder geval vaker voor bij kerkinterieurs.)
In feite laat Saenredam je een ervaring meemaken. De ervaring van het lopen door de kerk. Als je door de kerk loopt, ligt de doorkijk van de zijbeuk nog in je herinnering als je al naar het orgel kijkt. Het schijnt dat een mens 10 seconden nodig heeft om het hoofd weer vrij te maken voor het volgende beeld. Daardoor leidt Saenredam ons om de tuin: hij toont de ervaring van de ruimte, niet de werkelijkheid . Hij spreekt onze herinnering aan, of laat ons die ervaring voor het schilderij meemaken. Zo wordt de werkelijkheid een kunstwerk: het zit ingenieus in elkaar, net even anders dan in het echt. Misschien is het schilderij daardoor toch beter, mooier en aansprekender dan de realiteit? (De kerk staat schuin tegenover het museum. Je kunt er zo nog even naar toe lopen met de herinnering van het schilderij in het hoofd.)
Bergense School
In 2017 is er op de bovenste etage een zaal met de Bergense School gemaakt. De Bergense School wat is dat?, had wat mij betreft de titel kunnen zijn, want het wordt niet duidelijk. Zijn dat schilders (vrouwen en mannen) die ooit in Bergen woonden tussen1900 en 1970? Zijn het schilders die bevriend zijn met elkaar? Zijn het schilders die de mecenas Piet Boendermaker kocht? Zijn het schilders die samen naar Mallorca reisden en daar werkten? Zijn het schilders die qua stijl het midden hielden tussen Impressionisme en Expressionisme en tot 1940 nog een vleugje Kubisme dankzij de Franse schilder Henri Le Fauconnier die ook al in Bergen woonde? Of is het, zoals Charley Toorop zei: “Een vloek om tot de Bergense School te worden gerekend”?
In deze presentatie ‘vaste collectie’ zitten erg veel bruiklenen van andere instellingen. Het zal wel niet de meerderheid zijn, maar ik schat dat meer dan een derde van de kunstwerken uit andere musea, of van particuliere verzamelaars komt. Iets meer concentratie, iets meer helderheid in wat je wilt vertellen en vooral een duidelijker opstelling zodat bezoekers meteen ontdekken waar de opstelling begint, zou helpen.
Naast al mijn gemopper toch een lichtpuntje: de drie schilderijen van Gerrit Willerm van Blaaderen vielen alle drie op. Prachtig authentiek werk van een man die goed had gekeken naar goede kunst.
Zwarte schuur bij ’t Oude Hof, Gerrit Willem van Blaaderen, 1921.
Lokaal en hilarisch
Naast alle geschiedenis wordt de stad en het verleden getoond in: ‘Portret van Alkmaar’. Er is hier wat meer te doen. Jongere kinderen zullen het spannend vinden. Zo kun je aan een slinger draaien en tegelijkertijd op een oude kaart zien hoe de meren rondom Alkmaar werden ingepolderd en drooggemaald.
De muren hangen vol met landschappen uit de omgeving, stadsgezichten en portretten van bekende Alkmaarders. Maar er is ook aandacht voor het fotoalbum van de onbekende joodse Marjan Drukker. Ze werd in 1923 geboren en kwam samen met haar ouders om in Auschwitz. We zien bekende foto’s: het kleutertje alleen en met de ouders in het park, een leven zoals we dat kennen uit andere fotoalbums uit die tijd. Maar dan wordt alles anders, de Duitsers vallen binnen en de joden worden afgezonderd en uiteindelijk weggevoerd. Er is een verdrietige foto waar ze samen met haar vader hand in hand staat, hun ster op de jas tussen keurige dames en heren. De houding van vader en dochter is ernstig, onzeker.
Foto uit de presentatie.
Onwillekeurig moest ik aan die twee katholieke priesters denken die op 11 december 1573 in Alkmaar werden opgehangen. Hoeveel zijn we dan veranderd, vroeg ik me af. Het is knap dat een museum zulke vragen bij bezoekers weet op te roepen, zonder hier een moralistisch tintje aan te verbinden. Misschien valt dit verband niemand op, dat kan, het heeft waarschijnlijk met mijn geschiedenis te maken. Maar je krijgt de kans dit te ontdekken, zelf te bedenken, of het ook te laten. Het Stedelijk Museum van Alkmaar neemt zijn bezoekers serieus.Portret van Alkmaar heeft te veel te bieden. Ik koos willekeurig. Natuurlijk even kijken bij de extravagante jurk van Karin Bloemen en vlak daarachter, aan de muur, een Duinlandschap van Edgar Fernhout. Ook zag ik prachtige kleine houten beeldjes van Christus en Maria en andere vrouwelijke heiligen.
Vrouwelijke Heiligen.
Het hilarische hoogtepunt van deze afdeling Portret van Alkmaar is de lange televisiefilm over twee Alkmaarse zussen: De Dames van Vlaanderen, die jarenlang een fotostudio in de stad dreven. Twee zelfbewuste bejaarde dames die door een meelevende en belangstellende interviewer worden ondervraagd. De film werd in 1993 uitgezonden en is een tijdsbeeld. De interviewer, de jonge Rick Felderhof, stelt licht verbijsterd zijn vragen voor zijn programma De Stoel, waarop de bejaarde dames rustig en openhartig antwoorden.
