Op weg naar de kunst

Bestel hier onze: Gids naar Nederlandse musea Op weg naar de kunst

bespreekt de eigen collectie van musea in Nederland en elders.

Antwerpen, Museum Mayer van der Bergh (2) en de Bruegel collectie

,

Fritz Mayer van den Bergh herontdekte Bruegel

Fritz Mayer was de zoon van een zeer gefortuneerde Keulse zakenman in Antwerpen en van de even gefortuneerde Henriëtte van den Bergh, de dochter van een Antwerpse schepen (wethouder) en zakenman. In 1878, Fritz is 21, sterft zijn vader. Hij stopt met zijn universitaire studie, laat het zakenimperium over aan zijn broer en wijdt zich aan zijn passie: het verzamelen van kunst. De band met zijn moeder is zo innig dat, 19 jaar later als hij in de adelstand wordt verheven, hij haar naam toevoegt aan zijn eigen achternaam: het wordt dus Mayer van den Bergh. Twee namen, dan ben je pas echt van adel.

Fritz Mayer van den Bergh, Jozef Janssens de Varebeke,1901
Fritz Mayer van den Bergh, Jozef Janssens de Varebeke,1901, foto van de website

Henriette van den Bergh-Mayer, Jozef van Lerius, 1857
Henriette van den Bergh-Mayer, Jozef van Lerius, 1857

Visionair
Fritz is autodidact, aanvankelijk geïnteresseerd in archeologie en oudheidkunde, munten en oud textiel. Al snel wordt hij een veelgevraagd deskundige op deze gebieden. Hij koopt veel, maar verkoopt een groot deel in 1892. Vanaf dat moment, 9 jaar voor zijn dood, legt hij zich toe op kunstperiodes die in feite toen nog moesten worden ontdekt: op de schilder- en beeldhouwkunst uit de Gotiek en de Renaissance. Hij koopt op nationale en internationale veilingen en bij particulieren. De laatste drie jaar van zijn leven komt die passie in een stroomversnelling, dan verwerft hij zijn belangrijkste stukken, waaronder de toentertijd weinig bekende en gewaardeerde schilderijen van de Bruegel en zijn nazaten de Brueghels.

Dulle Griet, Pieter Bruegel de Oude, 1561
Dulle Griet, Pieter Bruegel de Oude, 1561

Als Fritz Mayer van den Bergh op 43-jarige leeftijd van zijn paard valt en overlijdt, laat hij niet alleen een prachtige collectie na, maar ook het plan voor een museum. Zijn moeder Henriëtte verwerkelijkt de ambitie van haar zoon. Ze laat naast het woonhuis een extra gebouw neerzetten, dat geheel in neo Gotische stijl is opgetrokken. Hierin komen, naar zijn idee, de meubels, plafondbalken, ornamenten, schoorsteenmantels, enzovoorts, voorwerpen die Fritz al had gekocht. Jammer genoeg staat er tegenwoordig een lelijk appartementsgebouw naast.
Mayer van den Bergh is zo’n typische laat 19-eeuwse figuur, een verzamelaar pur sang. We kennen ze uit Marcel Prousts romans “À la recherche du temps perdu”. Na 1870 en tot de Eerste Wereldoorlog reist een groep internationale zeer rijken de wereld af op zoek naar de ultieme schoonheid die kunst kan bieden. Het echtpaar Gardner hoort daarbij, die net als Mayer van den Bergh een eigen museum zullen stichten. De kunsthistoricus Bernard Berenson, een van de eersten die de Italiaanse Renaissance in kaart bracht, was een van de belangrijke adviseurs van  Isabella Gardner. Zij nam hem in dienst voor de opbouw van haar museumcollectie. Zie bij ons op de site: Gardner bij Op weg naar de Kunst    In Nederland is het bekendste voorbeeld natuurlijk mevrouw Kröller Müller. De bespreking staat ook bij ons op de site: Kröller Müller bij Op weg naar de Kunst 
In die tijd waren bekende en onbekende verzamelaars op zoek naar oude en nieuwe kunst. Fritz Mayer van den Bergh verzamelde in zijn tweede periode, die slechts 9 jaar duurde, niet alleen schilderijen en beelden, maar ook juwelen, serviezen, glas in lood, kisten, kleine objecten, dit alles uit een periode die toen eigenlijk nog niet was ontsloten.
Mayer van den Berghs belangstelling voor het centrum van Antwerpen is niet vreemd. Het centrum van de stad werd, toen nog meer dan tegenwoordig, bepaald door de grote bloeitijd van Antwerpen: de vijftiende en zestiende eeuw. Naast de vele kerken stonden er, nog meer dan tegenwoordig, patriciërs huizen uit de Gotiek en de Renaissance,. Hij groeide op in een stad die nog erg aan het verleden herinnerde. Zijn liefde voor de kunst uit de Noordelijke Gotiek en Renaissance en zijn waardering voor de in vergetelheid geraakte Bruegel dynastie ligt in een logisch verlengde van zijn fascinatie voor Antwerpens gouden eeuw.

Pieter Bruegel I
In de negentiende eeuw was het werk van de familie Bruegel niet echt vergeten, maar het werd vooral als boertige kluchten afgedaan. Luchtige taferelen over het leven op het Vlaamse platteland. Niets is echter minder waar. Pieter I (de Oude) was bevriend met bekende humanisten en geleerden uit zijn tijd. Hij had een goed lopend atelier. Fritz Mayer Van den Bergh kerkende de kwaliteit van het werk en doordat de Bruegel dynastie nog niet op waarde werd geschat, kon hij zelfs een aantal schilderijen en prenten kopen. Tegenwoordig zijn ze in een zaal bijeen gebracht, met de zonen Brueghels en hun tijdgenoten. Met twee schilderijen van Pieter Bruegel I (de Oude), twee werken van zoon Pieter II (de Jonge) en zijn andere zoon Jan (Fluwelen) Brueghel is het Museum Mayer van den Bergh een echt Bruegelmuseum.
In Vlaanderen is dit bovendien het enige museum met een schilderij van Pieter Bruegel I (de Oude), zijn andere schilderijen hangen in het Museum voor Schone Kunsten te Brussel. (Brussel hoort niet meer bij Vlaanderen, het is een zelfstandig tweetalig gewest in de huidige Belgische constellatie.)

]Volkstelling in Bethlehem, Pieter II Brueghel, naar Pieter I Bruegel
Volkstelling in Bethlehem, Pieter II Brueghel, naar Pieter I Bruegel

Bruegel en Brueghel
De familie Breugel. Bruegel, of Breughel? Ja, hoe schrijf je die naam? In mijn studietijd was het nog Breughel, inmiddels is het weer Bruegel voor de oudste telg, maar krijgen de zonen de h er weer bij omdat ze zo signeerden. In het Antwerpse gilde ondertekende Pieter I (de Oude) zijn werk eerst met Brueghel, daarna, vanaf 1658, op ongeveer 30-jarige leeftijd, altijd met Bruegel. Zijn zoon Pieter II ( de Jonge) werd eerst ingeschreven bij de schildersgilde als Peter Brugel, daarna schilderde hij als Pieter Brueghel en na zijn vijftigste werd het Pieter Breughel.
De Vlaamse 16-eeuwse genreschilderkunst, schilderijen waarin het gewone volk werd afgebeeld in dagelijkse taferelen, is sterk verbonden met de traditie van Pieter Bruegel I (de Oude). Misschien kunnen we hem beter Pieter senior noemen, want hij werd niet oud. Zijn geboortejaar is niet precies bekend, maar het ligt ergens tussen 1527 en 1530. We weten wel dat hij in 1569 is gestorven, dus is hij hoogstens 43 geworden. De zonen Pieter (in 1564, of 1565 geboren) en Jan (1568) werden na de dood van hun moeder in 1578 opgevoed en opgeleid door  hun oma, de schoonmoeder van Pieter I (de Oude): de schilderes Mayken Verhulst.

Boerendans, Jan Breughel naar Pieter I Bruegel
Boerendans, Jan Breughel naar Pieter I Bruegel

Mayken Verhulst
Mayken Verhulst was de weduwe van de toen zeer bekende schilder Peter Coecke van Aelst. Over haar is nog niet veel bekend, maar zij schijnt een zeer bedreven schilder te zijn geweest en heeft waarschijnlijk de jonge Brueghels in haar atelier in Mechelen opgeleid, toen ze op haar 60ste niet alleen al weduwe was, maar ook geen kinderen meer had. Ze is 81 geworden en waarschijnlijk was ze toen de drijvende kracht in het atelier, maar, zoals dat ging in die tijd, werden de mannelijke leden van haar familie bekend. Zij haalde ternauwernood de voetnoten. Inmiddels is in Mechelen een museum aan haar gewijd,  het  ‘Zotte Kunstenkabinet’ in de Katelijnestraat, in wat vroeger ’t Vliegend Peert’ was, haar woning en atelier.  In de zestiende eeuw was dit huis de spil voor de productie van schilderijen en grafisch werk en waarschijnlijk de plek waar de jonge Brueghels het vak hebben geleerd.

Eeuwenlang
Hoewel Pieter Bruegel I bekend is geworden door zijn kermistaferelen en allegorisch schilder (denk aan de Zeven Deugden en de Zeven Doodzonden), alsmede Bijbelverhalen, zoals de Volkstelling in Bethlehem, was hij eerst tekenaar van landschappen, spreuken en gezegden die door anderen in prenten werden overgezet. Pas daarna begon hij als een landschapsschilder. De Volkstelling (die bijna niet opvalt in het grote Vlaamse dorpsgezicht)  werd talloze malen gekopieerd door Pieter II (de Jonge), vaak ook zonder Maria op het ezeltje waardoor de Bijbelse connotatie ontbreekt. Pieter II is de zoon die zowel de stijl, als ook de onderwerpen van zijn vader namaakte. Het was gebruikelijk dat een gezel in dienst van een meester kopieën van diens werk maakte. Bij de Breughels is het heel bizonder dat het werk van de inmiddels overleden Pieter I zo populair was dat het loonde dit zelfs na diens dood te blijven kopiëren. Pieter Bruegel I (de Oude) had niet heel veel schilderijen gemaakt, maar ondanks dat was hij tijdens zijn leven, en men mag aannemen in de jaren na zijn dood, net zo bekend als Jeroen Bosch.
Er schijnen trouwens tot in de 17e-eeuw in het totaal 26 Bruegels te zijn geweest die voor het familiebedrijf werkten, omdat de enorme vraag naar het werk van Pieter I bleef bestaan. Er werden prenten van zijn tekeningen en schilderijen gemaakt, daardoor konden kopieën op de markt blijven komen zelfs van werk dat elders was en niet meer direct toegankelijk was. Naast de grafiek gebruikte men ponskartons, een procédé dat al door grootvader Peter Coecke werd gebruikt en dat Mayken ook kende. In het atelier van Pieter II (de Jonge) werkten op een gegeven moment zeker 8 gezellen. Toch schijnt Pieter de Jonge het echter niet breed te hebben gehad. Na zijn dood raakten hij en zijn schilderijen in de vergetelheid.

Dille Griet en de oorlog
Centraal in de Bruegel zaal hangt het mystieke schilderij Dulle Griet door Pieter Bruegel I (de Oude), dat Fritz voor een schijntje op een veiling in Keulen kocht. Hier denk je meteen aan Jeroen  Bosch door de creaturen die het werk bevolken, de ongelofelijke details, maar ook door de grote brand in de rechterhoek.

Dulle Griet, Pieter I Bruegel bekender als Pieter Breugel de Oude, 1561
Dulle Griet, Pieter Bruegel I bekender als Pieter Breugel de Oude, 1561

Bovendien weten we dat Bruegel I (de Oude) tekeningen maakte waarin ook al opvallend veel overeenkomsten met de wereld van Jeroen Bosch is te zien. We kunnen, weliswaar in verschillende Europese collecties, nog steeds zes originele tekeningen uit zijn reeks Doodzonden bekijken. Bosch, is dan steeds je eerste associatie. De tekeningen van Bruegel I werden rap Europees erfgoed omdat ze gekopieerd door graveurs verspreid raakten in allerlei collecties.

Dulle Griet, detail, van Pieter Bruegel de Oude

Dulle Griet, detail, van Pieter Bruegel de Oude

Dulle Griet, detail, van Pieter Bruegel de Oude

Dulle Griet, detail, van Pieter Bruegel de Oude

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De hoofdpersoon Dulle Griet is omgeven door een verbijsterende wereld vol vuur, monsters, wrede mensen en vreemde personages. Wie alleen de meest rechtse strook van het werk bestudeert, ziet al veel onbegrijpelijks, maar vooral de chaos van een belegering en de verwoesting van een oorlog. We kijken naar het morele verval van mensen die volledig uit hun kaders zijn geslagen, zoals dat gaat in een oorlog. Ik herken deze ontreddering nog steeds in de huidige oorlogsfotografie.

Bewaren

Bewaren

Bewaren

Bewaren

Bewaren

Informatie en voorzieningen

Museum: Mayer van den Bergh

Adres: Lange Gasthuisstraat 19, 2000 Antwerpen, België

W website Mayer van den Bergh
T +32 3 338 81 88
di t/m zo 10.00-17.00 uur, altijd actuele informatie, ivm. lokale feestdagen etc. nakijken op de website.

bereikbaarheid
OV: trein van CS Antwerpen naar museum: een mooie wandeling door de stad
dichtbij is een parkeergaragem
collectie informatie
folder: uitgebreid en leuk om te lezen, wordt regelmatig aangevuld met folders over tijdelijke exposities
zaalteksten: goed en helder
presentatie collectie: traditioneel en duidelijk
route informatie: duidelijke pictogrammen
digitaal - app: was er nog niet, maar wel een hele goede www ook voor (klein) kinderen
vriendelijkheid
suppoosten: vriendelijk
winkel: zeer vriendelijk
kinderactiviteiten
in het museum, op de website aangegeven, kijk onder: activiteiten gezinnen
eigen ruimte schooleducatie
museumwinkel
assortiment: te beperkt voornamelijk eigen collectie
kunstboeken: voornamelijk eigen collectie
kinder-kunstboeken: niet gezien
grappige kleine cadeautjes: niet aanwezig
museumrestaurant
niet aanwezig
wc
schoon
makkelijk te vinden

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.