Boston; Isabella Stewart Gardner Museum

Boston, Verenigde Staten

Meer dan honderd jaar persoonlijke visie

Boven de oorspronkelijke ingang van het woonhuis en museum hangt een wapenschild met een feniks, de vogel die uit zijn eigen as herrijst, met de wapenspreuk: “c’est mon plaisir”. Dit was het motto van Isabella Stewart Gardener (1840-1924): een vrouw met smaak en adviseurs, met geld en een groot ego. Ze schiep ruim honderd jaar geleden een museum waarvan de inrichting niet mag veranderen. Haar uitgangspunt was “dat kunst de grootste behoefte van ons land was … We waren een jong land en we hadden weinig kans mooie dingen te zien, kunstwerken … (en) dus besloot ik, als ik de kans kreeg, er mijn levenswerk van te maken”, aldus Isabella Gardner in 1917 over haar museum.

Het echtpaar Isabella en Jack Gardner besloot rond 1896 een museum annex eigen woonhuis te bouwen in Fenway, het nieuwe parkachtige gebied buiten het centrum van Boston. Een stadsuitbreiding is te vergelijken met de uitbreiding van het Amsterdamse Museumplein. Net als in Amsterdam ontstond buiten het oude centrum van Boston, op het einde van de negentiende eeuw, een cultureel centrum met musea en een concertgebouw. De brede straten kregen de modernste voorzieningen zoals verlichting en lagen in een ruime setting.
Fenway Court, zoals het Isabella Gardner het huis en museum noemde, paste hierin. Het museum –haar museum-  opende op de eerste januari van 1903, met een grootse receptie met champagne en hotdogs. Leden van het Boston Symphony Orchestra gaven bij die gelegenheid een concert in de inpandige concertzaal.

centrale binnenplaats, eigen foto, 2015

Op het moment dat ze besloten een museum “for the education and enjoyment of the public forever” te maken, hadden de Gardners samen al een enorme collectie bijeengebracht. Samen smeedden ze de plannen, maar hij overleed onverwachts in december 1898. Twee maanden na zijn dood kocht ze de grond voor het museum. In de volgende jaren ging Isabella met nog meer energie aan de slag: ze liet kunst uit de hele wereld met hun schepen uit de eigen handelsvloot overkomen. Het gebouw moest, zo vond ze net als in Venetië, op heipalen in de behoorlijk moerassige grond worden gezet met daarop de houten constructie. Haar inzichten leidden tot verhitte discussies met de stedelijke bouwinspectie die vond dat er zeker niet geheid moest worden. Isabella beriep zich echter op het voorbeeld van het vijftiende-eeuwse Pallazo Barbaro waar ze vaak met haar man had gelogeerd. Ze kreeg, als altijd, gelijk en het grote gebouw staat er nu al ruim een eeuw zonder kleerscheuren. (Er is onlangs een nieuwe vleugel aangebouwd). In november 1901, bijna drie jaar na de aankoop van de grond, ging ze in de bovenste (tweede) verdieping wonen. Vanuit deze vertrekken dirigeerde ze de inrichting van haar museum. Ruim een jaar later was de Grand Opening met de onorthodoxe combinatie van hotdogs en klassieke muziek.

Deel van de kloostergang om de centrale binnenplaats, eigen foto, 2015

Doorgang vanuit de kloostergang naar de centrale binnenplaats, eigen foto, 2015

Het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston is zoals ik me een Amerikaanse verzameling uit het einde van de 19de eeuw voorstel. Het gebouw is geënt op een Venetiaans Renaissance paleis, maar dan wel weer groter en ruimer. De kunst is ecclectisch opgesteld en nog steeds een opmerkelijke mengeling van persoonlijk en openbaar.

Het gebouw heeft opmerkelijke accenten: rondom de binnentuin ligt een vroeg middeleeuwse kloostergang waarin naast romaanse grafkisten, ook Islamitische grafstenen en middeleeuwse madonna’s staan. In de binnenplaats staan Romeinse beelden uit verschillende periodes, en er ligt een mozaïek uit een villa ten Noorden van Rome dat ongeveer 100 vr Chr. werd gemaakt. Het is een mengeling, maar ze komt er mee weg. Wie focust op details ontdekt schatten, wie oog heeft voor het geheel raakt wat overweldigd. Maar het voelt passend, verrassend en origineel. Deze met glas overdekte binnenplaats krijgt ieder seizoen andere planten- en bloemenarrangementen.

Centrale binnenplaats, herfst 2015

Romeins beeld, eerste eeuw, herfst 2015

Gardner geeft je het gevoel je mee te nemen in een woonhuis vol kunstwerken, van glas en steen tot Rembrandt, van boeken en manuscripten tot Gotisch houtwerk. Je bent gast bij iemand die haar persoonlijke voorkeuren laat zien, toevallig had ze het geld om topwerken te kopen, goede adviseurs zoals de latere wereldberoemde kunsthistoricus en handelaar Bernard Berenson en een de inspiratie om typisch voor die tijd, een Gesamtkunstwerk te maken. Ze kocht veel oude Italiaanse kunst, naast het werk van beroemde tijdgenoten als Whistler en John Singer Sargent. Maar ze steunde ook onbekende jonge Amerikaanse kunstenaars zoals Dodge Macknight (1860–1950), Jo­seph Lindon Smith (1863–1950), Martin Mower (1870–1960) en de  beeldhouwster Anna Coleman Ladd (1876– 1939), kunstenaars waarvan wij het bestaan niet eens vermoeden. Ze bracht hun werk samen in haar zitkamer, waar ze ook flesjes met zand van haar reis naar Egypte bewaarde, waar ze elegante kandelaars ophing en andere souvenirs van hun vroegere reizen en waar facsimilé’s van haar correspondentie ligt. Isabella en Jack zochten en vonden niet alleen bekende Europese kunst, ze reisden naar het Verre Oosten. Vooral Japanse kunst was al sinds het midden van de negentiende eeuw in de mode, maar de Gardners bezochten die landen om er kunst en toegepaste kunst te kopen. Ze lieten zich ook hier weer door een expert voorlichten:  Okakura Kakuzó. Okakura was een kosmopoliet, bevriend was met Rabindranath Tagore, Ezra Pound en Isabella Gardner. Hij was hoogleraar in Tokio en de eerste conservator voor Aziatische kunst van het Boston Museum of Fine Arts. Hij hielp Gardner met aankopen uit China, Japan en India.

Hoewel ze tot aan haar dood in 1924 een hartstochtelijk verzamelaarster bleef, vinden we eigenaardig genoeg in deze collectie niet de grote baanbrekers uit haar tijd. Geen Picasso, Braque, of zelfs niet Cézanne. Ondanks alle jonge Amerikanen hield ze niet van de Impressionisten. Het schilderij van Matisse uit 1904, was dan ook een cadeau, geen aankoop.
Typisch voor haar smaak is het portret dat Manet in 1863 van zijn moeder in rouw schilderde. Ze had het Berenson laten zoeken.

Portret van Madame Auguste Manet, Edouard Manet, 1863, © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

Wie Gardners collectie analyseert, begrijpt waarom Manet wel bij haar selectie past en de Impressionisten niet. Dit schilderij heeft mooie overeenkomsten met de 17^e eeuwse Hollandse portretten die ze verzamelde. De manier waarop de zwarte jurk is geschilderd, de aandacht voor de huid van het gezicht, de onbepaalde lichtbron van schuin rechtsboven, sluiten mooi aan bij haar artistieke voorkeur. Dit schilderij van Manet associëren we eerder met Rembrandt of Hals, dan met Monet.

https://vimeo.com/165209400

De combinaties die Isabella Gardner bedacht voor het huis vol beeldende kunst, toegepaste kunst en muziek bepaalt nu al meer dan honderd jaar het beleid van dit museum. Tegenwoordig is een openbare museale ambiance waarin verschillende disciplines worden gecombineerd bijna vanzelfsprekend, Toen was het echter opzienbarend zowel in Europa, als zeker in Amerika. Het is eigenlijk nog steeds uitzonderlijk om kunst uit verschillende tijdperken en continenten te combineren. Dit soort verzamelingen werden en worden door particulieren bijeen gebracht. Vaak raakten die collecties na de dood van de eigenaar verspreid en zelden respecteert men na een eeuw nog de originele inrichting. In museale collecties bestonden op het einde van de negentiende eeuw heldere scheidslijnen tussen de verschillende perioden.

Little Salon, © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

Dutch Room, van links, Isabella Aartshertogin van Oostenrijk, Frans Pourbus II,circa 1598; boven de deur St Maarten en de bedelaar, houtsnijwerk 16e eeuw, Beieren; Zelfportret, Rembrandt, 1629; Man in een bontjas, Albrecht Dürer, © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

Isabella Gardner was ondanks haar ongelofelijke rijkdom geen wereldvreemde vrouw, maar een stevige tante die goed wist wat ze wilde. De kiem voor dit museum werd gezaaid tijdens haar “finishing years” in Parijs, maar zeker na de dood van hun zoontje werd kunst in de breedste zin van het woord, haar reden van bestaan. Tijdens die eerste jaren in Europa bezocht ze onder andere de verzameling van Gian Giacomo Poldi Pezzoli in Milaan. Diens grootvader had een van de bekendste privé collecties uit de stad. Deze kleinzoon maakte van zijn huis een museum waarin beeldende kunst, meubels en toegepaste kunst werden ondergebracht in kamers in één stijlperiode. Isabella was diep onder de indruk, dat wilde ze ook. Hoe belangrijk dit bezoek is geweest, is duidelijk te zien in haar eigen museum: bij deze Milanese collectie ligt het begin. Pezzoli had ook in zijn testament gezet dat zijn kunstverzameling een openbaar museum moest worden. Het bestaat nog steeds:  http://www.museopoldipezzoli.it/#!/en/discover/from-house-to-museum/

De Gardners wisten op het moment dat ze besloten een grote collectie op te bouwen dat dit aan ‘het volk’ zou worden overgedragen. Nu was het volk in die tijd natuurlijk wel de eigen groep. De duizenden arme Ieren uit Boston waren wellicht niet haar eerste doelgroep. Inmiddels is dit veranderd. Het museum heeft een uitgebreid educatieprogramma, workshops voor artists in residence en beurzen, naast een actief concertprogramma.
Isabella Gardner schiep een ambiance, een sprookjeswereld waarin verfijning en losse associaties de boventoon voeren. Hoewel het huis groot is en de verzameling extravagant in aantal en diversiteit, was Gardner in staat alles zo bij elkaar te zetten dat je het gevoel krijgt dat dit natuurlijk is gegroeid. Maar zo natuurlijk was het niet. Ze kende de oude collecties uit Venetië en Londen. Dit zijn verzamelingen die door generaties zijn opgebouwd, zij had er uiteindelijk een kleine dertig jaar voor nodig. Ze spendeerde haar eigen ruime erfenis aan de collectie en na de dood van haar man een groot deel van hun fortuin.

Vroege Italiaanse Kamer, met de grote Hercules, van Piero della Fransesca circa 1467 boven een werk van Fransesco di Stefano, 15 e eeuw Florentijns, en vier van de 12 stoelen, Rome midden 17e eeuw, © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

Achteraf vroeg ik me af of ik ook een stoel of een tafel in dat museum had gezien die in haar eigen tijd, tussen 1890 en 1920 toen ze het museum inrichtte, is gemaakt? Ik kan het me niet herinneren en zeker niet voorstellen. Alles is ouder en komt van ver. Ze was intensief met de inrichting bezig; niets ontsnapte aan haar aandacht. Maar al lopend door de vertrekken hangt er toch nog steeds de sfeer van een woonhuis; hier werd geleefd. Tussen Botticelli, Rembrandt, Titiaan, sarcofagen, Griekse, Chinese, Indiase en West-Europese beelden, vazen en memorabilia.

De tragedie van Lucretia, Sandro Botticelli, circa 1504 © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

De Italiaanse kamer met in de achtergrond de roof van Europa door Titiaan 1561-62. Onder het schilderij hangt een stuk zijde uit een japon van de Parijse couturier Worth, een dierbaar kledingstuk van Isabella Gardner. © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

Isabella Gardner was een aparte vrouw. Kunst hield haar bezig, maar tegelijkertijd hield ze van de Red Sox (baseball met een stadion in Fenway), ze ging naar hockey, voetbal en bokswedstrijden op Harvard. Ze had niet het geijkte leven van een rijke dame uit Boston. Ze was zelfs dol op een schandaaltje, als ze daar het middelpunt van was, deed ze niets om dit te ontkennen.
Het beste voorbeeld is het schandaal rond haar beroemde portret, dat de Amerikaanse schilder John Singer Sargent in 1888 in haar opdracht van haar maakte. Ze koos niet voor niets deze schilder. Sargent had een paar jaar eerder voor een schandaal gezorgd met het schilderij van de elite courtisane Madame X in een strapless jurk. Gardner draagt wel mouwtjes, maar ook een hartvormig decolleté. Om haar nek heeft ze haar beroemde lange parelsnoer met in het kuiltje van haar hals een rode robijn. De ketting is zo lang dat ze het ook nog tweemaal rond haar taille kon hangen waarbij ook steeds weer in het midden een robijn flonkert. Samen met de twee robijnen op haar muiltjes zorgen de glinsteringen in haar hals, bij haar taille, navel en ook nog op de voeten dat je haar figuur goed bekijkt. Ze liet Sargent achtmaal haar gezicht schilderen, tot ze tevreden was met de uitdrukking van de ogen en de half geopende mond. Achter haar hoofd hangt een vijftiende-eeuws Italiaans wandtapijt uit haar eigen collectie. Sargent vergrootte een motief zodat, zo vonden tijdgenoten, het wel lijkt of Gardner een heiligen krans achter haar hoofd heeft.

Isabella Stewart Gardner. John Singer Sargent, 1888 © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

DETAIL, Isabella Stewart Gardner, John Singer Sargent, 1888 © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

Samen met de seksuele uitstraling van het schilderij zorgde dit voor het schandaal. Jack schreef haar: “It looks like hell, but looks like you.” Misschien is Isabella Stewart Gardner wel te vergelijken met Madonna: seks en heiligheid is nog steeds een combinatie die voor verwarring zorgt, zeker in Amerika. Gardner heeft ook menig gevecht gewonnen, maar haar onafhankelijkheid werd ondersteund door de enorme erfenis van haar vader en door een machtige en rijke echtgenoot.
Maar de geschiedenis van dit beroemde portret laat ook een andere kant van haar karakter zien. Na die ene keer is het nooit meer in het publiek tentoongesteld. Dat vond haar man niet prettig, hij vroeg haar het werk in ieder geval niet tijdens zijn leven niet nogmaals te exposeren. Het schilderij bleef zelfs tot na haar dood in haar kamer. Het museumpubliek kon het dus pas na 1924 bekijken.
Door dit soort anekdotes, haar specifieke manier van inrichten, het gebouw dat als het ware om de collectie heen is gezet, wordt je bezoek een verrassing. Het grootste gevaar van een verzameling die niet uitbreidt, is het gevoel van gedateerdheid: Das war einmal. In Boston moet men Gardners inrichting respecteren. Ze heeft tenslotte in haar testament vastgelegd dat als er ook maar iets zou veranderen aan de opstelling, alles, maar dan ook alles moet worden geveild. De opbrengst gaat dan naar Harvard Universiteit. Vanaf het begin was de oplossing in een artist in residence programma en doordat er in het museum al door Gardner bedacht concerten werden gehouden.
Tegenwoordig worden in de nieuwe vleugel tijdelijke tentoonstellingen gehouden waarin aspecten van de eigen collectie worden onderzocht. In Gardners geest is een nieuwe tuin aangelegd.

Monks garden, ontwerp Michael van Valkenburgh Associates, 2013, © ISABELLA STEWART GARDNER MUSEUM, BOSTON

Door alle extra activiteiten met kunstenaars, concerten, lezingen en nu ook extra tentoonstellingen, blijft het museum levend. Je voelt je welkom. “Als u een boek wilt pakken, doet u dat dan vooral“, zei de vriendelijke mevrouw, “U kunt het daar lezen, daar zijn prettige stoelen. Laat u het ook maar daar liggen, wij brengen het terug“.  Nog nooit in bijna vijftig jaar ervaring met bibliotheken is tegen me gezegd: daar is een prettige plek om te lezen en laat u het boek maar liggen.

Isabella Gardner was zo slim ruim een miljoen aan het museum na te laten voor het beheer en behoud in de toekomst. Dit beperkte in haar laatste jaren weliswaar haar uitgaven en ze was dan ook behoorlijk kwaad als die ‘rover baronnen’, waarmee ze jongere verzamelaars zoals Frick en J.P. Morgan bedoelde, wel werk konden kopen dat zij nu niet meer kon betalen.

Bewaren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.