Antwerpen etc: Rubens in de kerken van Antwerpen, Aalst en Mechelen
Antwerpen, België
Voor een strijdend geloof: Rubens’ invloed in de kerken van Antwerpen, Aalst en Mechelen
Wie Antwerpen bezoekt en een dag extra tijd heeft, kan een prachtige wandeling door het oude centrum maken en vier kerken bezoeken waar nog steeds schilderijen van Rubens hangen. Een van de kerken, de Carolus Borromeus, is zelfs mede door hem ontworpen. Het centrum van Antwerpen is niet zo groot; de kerken liggen op loopafstand van elkaar. In bijna alle kerken zijn gidsen die graag meelopen. Onder aan dit stuk staan de openingstijden en andere leuke links. Let op voorlopig is de Jacobskerk gedeeltelijk gesloten door grote restauratie werkzaamheden. Er is in alle Vlaamse gotische kerken die wij in 2021 en 2022 bezochten, kennelijk een onderzoek gaande naar oude authentieke muurschilderingen. Overal zijn er weer een paar te zien. Het geeft een hele kleine indruk van hoe bont die kerken indertijd waren en hoeveel er (waarschijnlijk) door de beeldenstormers is weggehaald.
Ook buiten Antwerpen valt Rubens invloed te zien, onder meer in de kerken van Aalst en Mechelen. Beide steden staan niet vaak bij de uitstapjes die je in België kunt maken, maar ze zijn zeker een bezoek waard door hun kerken en Grote Markt.
Als Rubens na 6 jaar uit Italië en Spanje in 1608 terugkomt naar Antwerpen, is de stad weer katholiek na een periode van een stevig en streng protestants regime. Na alle vernietigingen door de geuzen en de calvinisten is er behoefte aan nieuwe kunst die het juiste (katholieke) geloof uitdraagt. De Nederlanden staan aan de vooravond van het Twaalfjarig Bestand. Geld, noch middelen werden gespaard.
Rubens en de Jezuïeten brachten de barok naar de kerken, waarvan ze ‘paleizen van God’ maakten. Zoals het past in de barok is geen enkele versiering te veel. De oude, inmiddels kale Gotische kerken werden opnieuw gevuld met beelden, schilderijen, koorgestoelten en vaak dramatische preekstoelen. Er ontstond een enorme vraag naar kunst niet alleen voor de kerken, maar ook voor rijke burgers. Rubens’ werk werd gevraagd voor paleizen, kerken en patriciërswoningen. Hij kon zich dan ook een groot atelier met veel leerlingen en gezellen, medewerkers, veroorloven.
Detail Kruisoprichting, Rubens, 1609-10
De jonge Rubens bestudeerde toen hij in dienst was van de hertog van Mantua in Venetië, Rome en Madrid de moderne Italiaanse kunst van zijn tijd: Titiaan, Tintoretto, Michelangelo, Raphaël. De theatrale schilderijen van Caravaggio maakten indruk. Voor een schilderij dat moest overtuigen was een dramatisch moment het belangrijkste. Alle figuren, ook de vele heiligen, zijn levendig als normale mensen! Bij eerdere kunstenaars zag men de eerbied en het ontzag dat een heilige moest oproepen, nu werd juist hun menselijkheid en lijden benadrukt. Kunstenaars in Rome hadden dit al verinnerlijkt. Rubens bracht deze noviteit naar het noorden en gaf zijn kunst hiermee een eigen accent. Zijn vrouwen zijn bijvoorbeeld altijd als “Rubens-vrouwen’ te herkennen, vaak blond, mollig en actief.
Peter Paul Rubens werd de dominerende schilder in de Nederlanden van zijn tijd. Soms werkte hij samen met anderen, zoals Jan (Fluwelen) Brueghel, Frans Snyders en Joost de Momper, aan een schilderij. Hij was de leermeester van Teniers, Jordaens, Faydherbe, Snijders, Van Dijck, Cornelis De Vos, Theodoor van Thulden, Abraham Diepenbeeck en anderen. Zij begonnen in zijn atelier en voerden daar uiteindelijk onder zijn toezicht opdrachten uit. Zo heeft de Sint Pauluskerk een serie van 15 schilderijen over het leven van Jezus en Maria (de 15 Sacramenten). Hiervoor schakelde Rubens, gezien de omvang van het werk, ook anderen in.
Een deel van de schilderijen over het leven van Jezus en Maria
Drie schilderijen uit het leven van Jezus vallen meteen op: de Geseling (door Rubens), de Val onder het Kruis, tijdens Jezus tocht naar de Calvarieberg (van zijn leerling Antoon van Dijck) en de Kruisiging (door Jordaens). Rubens ging in de Pauluskerk biechten bij pater Van Ophoven, die later bisschop Ophovius van ’s Hertogenbosch werd. In het Haagse Mauritshuis hangt een schilderij dat Rubens van de bisschop maakte.
De Pauluskerk is net als de OLV-Kathedraal een gotische kerk. Na hun terugkeer, na de Beeldenstorm, moesten de Dominicanen hun zwaar toegetakelde kerk nieuw inrichten. Vandaar dat binnen deze gotische kerk een barok interieur is gezet. Dit is met veel gevoel voor de bestaande verhoudingen gedaan.
Sinds een tiental jaren kan de zogenaamde schatkamer worden bezocht. Daar staan de oude kerkjuwelen. Dat zijn voorwerpen die men nodig had bij de eucharistieviering: monstransen, kelken, ceremoniestaven, liturgische gewaden, beeldjes en ornamenten. De stralenmonstrans uit het midden van de negentiende eeuw is meer dan een meter hoog en versierd met meer dan 500 diamantjes. De lokale ambachtslieden vaarden er wel bij. Antwerpen kent tenslotte van oudsher een bloeiende diamanthandel.
Naast het prachtige interieur heeft de Sint Pauluskerk nog een bijzondere attractie: de Calvarietuin. Toen ik hier voor het eerst kwam, wist ik niet wat ik zag! Is dit nu kitsch, of afgoderij? De beelden zijn te goed voor kitsch, dus is het ernstig bedoeld, maar hoe en wat?
Waarom deze tuin? Voor de Dominicanen, de orde die de kerk en het klooster oprichtten, was een bedevaart naar Jeruzalem van het grootste belang. De Dominicanen richtten het Genootschap van de Jeruzalemvaarders op, maar aan het einde van de 17e-eeuw was het Ottomaanse rijk zo ver Europa ingetrokken dat de bedevaart naar Jeruzalem over land niet meer mogelijk was. Dus besloot de slimme Dominicus van Ketwigh om, geïnspireerd door de Romeinse Engelenbrug van Bernini, op de begraafplaats naast de kerk een eigen Calvarietuin te maken.
De Calvarieberg met een groot deel van de beelden
Als niet-katholiek beleef ik dit fenomeen niet meer als een coherent verhaal. Ik weet er wel iets van, maar weet niet meer precies wie al die heiligen en profeten zijn en wat voor goeds ze in de verschillende bijbel verhalen deden. Een paar ken ik, bijvoorbeeld Mozes met de stenen tafelen en de reus Christoffel die het kleine maar loodzware Christus kind naar de overkant van de rivier brengt en zo de beschermheilige van de reizigers wordt. Het is te bizonder (en eigenlijk ook te bizar) om niet even de tuin naast de kerk binnen te lopen.
Jeruzalemvaarders kenden we overigens ook in de Noordelijke Nederlanden. In het Utrechtse Centraal Museum hangt het schilderij dat Jan van Scorel van de Jeruzalembroederschap maakte. Van Scorel was overigens zelf ook naar Jeruzalem op bedevaart gegaan. (In onze bespreking van het Centraal Museum in Utrecht staat een filmpje over Van Scorel en onder meer zijn tocht naar de Heilige Stad.)
De Carolus Borromeuskerk is ongelofelijk snel gebouwd, tussen 1615 en 1621. De architecten waren twee leden van de jezuïeten orde, Francois d’Aguillon en Peter Huyssens. Men gaat ervan uit dat Rubens niet alleen betrokken was bij het schema van de beelden en schilderijen in de kerk, maar ook een belangrijk aandeel had in de gevel aan het huidige Hendrik Conscienceplein. Het voorbeeld voor deze kerk is Il Gesù in Rome, de moederkerk van de jezuïeten.
Rubens kende het gebouw uit zijn Romeinse tijd en net als die kerk heeft ook de Carolus Borromeus een vrijwel vierkante voorgevel. Zo krijg je op dit rustige pleintje in het centrum van de stad het gevoel in Italië te zijn. Dit komt niet alleen door deze barokkerk, maar ook omdat de lange huizenpartij rechts van de kerk door dezelfde architecten is ontworpen. Tegenwoordig zit er de Stadsbibliotheek.
Deze barokkerk was een opzienbarende noviteit tussen alle gotische kerken in Antwerpen. Niet alleen de vierkante blokgevel, maar ook het ontbreken van kranskapellen was bijzonder, de jezuïeten vertellen hier hun eigen visie op het geloof. De kerk werd na de Franse revolutie een parochiekerk, de Orde was in 1773 door de paus al opgeheven.
Carolus Borromeus, 2022.
Het ware geloof, de contrareformatie
De kerk vertelt een dwingende boodschap na de overwinning van de Habsburgers op het calvinistische bewind van de stad: het ware (katholieke) geloof wordt hier na de Beeldenstorm stralend in ere hersteld. Rubens ontwierp de toren aan de achterkant van de kerk en de voorgevel met de marmeren beelden en het blazoen, de letters IHS van de orde, dat midden boven de ingang is aangebracht. Oorspronkelijk kwam IHS, uit het Grieks, het was het synoniem voor Jezus, dat wil zeggen: de verlosser van de mensheid. Voor de jezuïeten betekende het echter Iesum Habemus Socium: Wij zijn met Hem.
Het wapen van de jezuïeten in de gevel van de kerk
Rubens bedacht samen met de jezuïeten het iconologische schema voor het interieur: het doorlopende beeldverhaal in schilderijen en vaak levensgrote houten en marmeren beelden. Veel is in 1718 verloren gegaan door een brand na een blikseminslag. Het werd daarna iets minder rijkelijk heringericht. Het thema is het ontstaan van christendom: leven en lijden van Christus en zijn moeder Maria, met alle wonderen die daarbij horen, dat wil zeggen de levens van Heiligen die door de jezuïeten belangrijk worden gevonden.
Hoe serieus die propagandistische boodschap ook later nog is, wordt meteen duidelijk bij de enorme preekstoel die Jan Pieter van Baurscheit de Oudere maakte na de brand van 1718. We zien een vrouw die de ‘triomferende moederkerk’ voorstelt en dus het ware katholieke geloof. Ze heeft de pauselijke kruisstaf (drie kruisen onder elkaar) in haar hand en vertrapt met grote kracht de monsters van de leugen en de onwetendheid (de hoofden onder haar voeten) en de draak van de afvalligen(de protestanten). Wie goed kijkt ziet een nogal heftig tafereel dat duidelijk maakt dat je haar, de moederkerk, maar beter te vriend kunt houden, dan door haar toorn te worden geraakt. Het beeld is met grote zorg en oog voor details gemaakt, van de van pijn vertrokken koppen onder haar voeten tot aan de fijn uitgewerkte kanten manchet.
Preekstoel, Jan Pieter van Baurscheit de Oudere, 1720
Detail, Manchet, Jan Pieter van Baurscheit de Oudere, 1720
Grappig genoeg bezochten we de Carolus Borromeuskerk voor het eerst na een net voltooide restauratie waarbij het merendeel van de houten beelden ontdaan waren van hun eeuwenlange waslaag. Inmiddels, zes jaar later, zijn de beelden weer behoorlijk donker geworden.
Het schoongemaakte lichte hout.
Een rij houten preekstoelen 2022, die al weer donkerder zijn geworden.
Vertikale Schilderijenwissel
Voor het hoofdaltaar bedacht Rubens een slim systeem waarmee oorspronkelijk viermaal, tegenwoordig driemaal per jaar, schilderijen worden gewisseld: op Aswoensdag, Tweede Paasdag en rond 15 augustus.
De oprichting van het Kruis, van Gerard Seghers, 1624, het schilderij is halverwege zijn wissel!
Dit is een van de meest feestelijke activiteiten die ik ooit in een kerk heb gezien. Leuk ook omdat nog steeds het oude systeem wordt gebruikt, tegenwoordig wel met een draaibaar katrol. (In Rubens’ tijd waren er genoeg broeders om het werk te verrichten. Op tweede paasdag 2022 konden we het bekijken. dit was kort na de covid pandemie en de kerk zat niet zoals gebruikelijk, stampvol. De oprichting van het Kruis, van Gerard Seghers uit 1624 wordt op die dag vervangen door Onze Lieve Vrouw van Karmel, in 1840 gemaakt door de bekende 19e-eeuwse Belgische schilder Gustaaf Wappers.
Onze Lieve Vrouwe van Karmel, Gustaaf Wappers, 1840.
Dit schilderij verdwijnt rond 15 augustus en dan komt een ander, oorspronkelijk, 17e-eeuws altaarstuk van Cornelis Schut tevoorschijn: De Kroning van Maria.
De Kroning van Maria, Cornelis Schut, 1634 -1640.
Het langzaam laten zakken van het enorme doek van 5 m 32 hoog en 4 meter breed is door de begeleiding van orgelmuziek een belevenis van jewelste. Langzaam bibberend zakt het in de oorspronkelijke bak achter het hoogaltaar. Vervolgens zie je een kleine ruimte, een podium, met bovenin een driehoek waarin het alziende goddelijke oog. Ondertussen maken een zestal mannen doek één los en bevestigen schilderij twee aan het treksysteem. Dat is een precies werk en kan zo, zei men in een inleiding, 10 minuten tot een half uur duren. Vervolgens komt dit tweede schilderij weer enigszins bibberend en langzaam naar boven. Is het bovenin dan doet de organist nog eens extra zijn best en sta je toch verbaasd te kijken.
Het wisselen van schilderijen aan het hoogaltaar in kerken, schijnt vaker voor te komen, maar nooit vertikaal, altijd horizontaal. De Antwerpse Carolus Borromeuskerk is de enige kerk waar het zo spectaculair gebeurt.
Verdwenen
Oorspronkelijk werd er vier keer per jaar gewisseld. Rubens schilderde nog twee grote doeken die direct betrekking hadden op de orde: de eerste was van Sint-Ignatius van Loyola, de stichter van de jezuïeten (twee jaar voor hij heilig werd verklaard) en de tweede stelt Sint-Franciscus Xaverius voor, een belangrijke jezuïeten missionaris in Zuid- en Oost-Azië. Beide schilderijen zijn sinds 1776 in Wenen. De Habsburgers, toen nog koningen van de Zuidelijke Nederlanden, wilden het in de hoofdstad hebben. Joseph II kon de schilderijen ‘kopen’ nadat de orde door de paus was ontbonden.
Zijn moeder, de Habsburgse keizerin Maria-Theresia kocht toen ook het grote schilderij Maria-Tenhemelopneming dat Rubens in 1613 voor de Maria kapel schilderde. In 1925 gaf de parochie opdracht een kopie te maken, dat is het schilderij wat er nu hangt. Het geeft een indruk van de originele toestand. Inmiddels zijn de drie schilderijen naar het Kunsthistorisches Museum van Wenen verhuisd. Een vergelijkbare Maria-Ten hemelopneming uit 1626 hangt overigens in de OLV-kathedraal.
Door een toeval kon de kerk een paar jaar geleden Rubens ‘Terugkeer van de Heilige Familie uit Egypte’ op een Keulse veiling kopen. Dat schilderij was na de ontbinding van de Orde diverse keren op veilingen verkocht. Inmiddels is het schilderij gerestaureerd en hangt sinds een paar jaar weer zoals vroeger in de rechter zijbeuk naast het hoofdaltaar.
Terugkeer van de Heilige Familie uit Egypte, Rubens, 1620-25.
Plafondschilderingen
Rubens ontwierp 39 plafondstukken voor de beide galerijen en kon door de gelovigen vanuit het middendeel gezien worden. Hij kreeg hij voor alle schilderijen, maar in het contract stond dat hij het ook door zijn medewerkers mocht laten schilderen, dat was bijvoorbeeld Van Dijck. De plafonds waren bij de grote brand in 1718 niet meer te redden. Een aantal van de door Rubens gemaakte olieverfschetsen zijn bewaard gebleven.
Indrukwekkend is de Houtappel of Mariakapel waar de Mariaverering je tegemoet schittert. Haar leven: vanaf haar onbevlekte moeder Anna tot aan haar kroning. De kapel is een hoogtepunt van de Vlaamse barok, er is allerlei kleuren marmer gebruikt, er zijn overvloedige vergulde versieringen met talloze maskers, fruitslingers, vlechtwerk, engeltjes en puttie’s, engeltjes zonder vleugels, het houdt niet op. Waar je kijkt, vind je weer een schilderij, of beeld. Met als stralend middelpunt (de kopie van) Rubens’ Kroning van Maria.
Kopie van De Kroning van Maria, Rubens, 1616.
In de loop van de tijd zijn er ongewild mooie details toegevoegd, zo wees God de Vader ooit naar de kroon die Maria in de hemel zou ontvangen, uit het gelijknamige Rubens’ schilderij. Maar inmiddels ontbreekt de kroon. Die is ooit (uit Gods hand) gevallen. Er zijn mensen die vermoeden dat iemand dacht dat er een echte gouden kroon zat en dat even wilde controleren. Dat was een teleurstelling, hij was van gips.
Detail, Kroning van Maria, Rubens, 1616.
De Onze-Lieve-Vrouw Kathedraal (1350-1521) is een belangrijk voorbeeld van de gotische bouwstijl. In de kathedraal hangen maar liefst drie grote kunstwerken die Rubens, samen met zijn atelier, maakte. De ‘Tenhemelopneming van Maria’ (1625), misschien wel de beste versie van dit schilderij dat hij meermalen maakte, hangt boven het hoofdaltaar. Interessant aan dit schilderij is dat het contract met Rubens in1612 werd getekend maar dat het schilderij pas in 1626 werd geleverd. Het atelier van Rubens werkte overuren maar kon blijkbaar toch niet voldoen aan de vraag. In beide zijbeuken staan drieluiken: een ‘Kruisoprichting’(1610) en de ‘Kruisafneming’ (1612). Het zijn triptieken met enorme afmetingen. De kruisoprichting bijvoorbeeld is ongeveer 4,5 bij 6.5 meter, inclusief de zijluiken.
Drama, dat is wat we zien de OLV-kathedraal. Laten we de Kruisafneming eens goed bekijken.
Middenpaneel Kruisafneming, Rubens, 1611
We zien hoe een dode man (Jezus) voorzichtig in een laken van zijn kruis wordt gehaald. De verhoudingen kloppen niet: beide armen van Christus zijn bijvoorbeeld te lang. Vooral die nog naar het kruis uitgestrekte arm draagt bij aan de dramatiek van het moment. Hij verbindt de man boven het kruis in een rechte lijn met het meisje achter Maria Magdalena met de lichtblonde haren. Het laken, de beroemde lijkwade waarin hij ongetwijfeld later in zijn graf wordt gelegd, fungeert als een soort glijbaan zo lijkt het wel. Zo kan men het dode lichaam makkelijker op de grond laten zakken. We zien hoe geconcentreerd en voorzichtig hij wordt behandeld. Zijn moeder is lijkwit, valt bijna flauw, maar probeert toch haar dode zoon op te vangen. Johannes kijkt of Maria Magdalena de voeten van Jezus tegenhoudt en het meisje achter haar kijkt met een mengeling van nieuwsgierigheid en afgrijzen er met de dode man wordt gezeuld. Zij staat letterlijk het dichtst bij ons, trekt ons in het schilderij. Ze is de tolk van onze gevoelens.
Trouwens, als je het schilderij niet staand bekijkt zoals wij dat tegenwoordig doen, maar uit het veel lagere standpunt zoals oorspronkelijk werd gedaan, dan valt die lange arm wel mee. Slim als Rubens was, hield hij rekening met zulke perspectivische foefjes. Slim of niet, tijdens de mis valt hier nog eens iets te bekijken. En wie wekelijks dit grote verdriet ziet, raakt vertrouwd met de kernwaarde van het geloof: het lijden dat Christus voor ons op zich nam.
Deze kerken worden allemaal ‘Rubenskerken’ genoemd. Rubens werd echter in de Jacobus kerk vlakbij zijn huis begraven. Hoewel dit een pelgrimskerk is, voor de pelgrims op weg naar Santiago de Compostella, gaat men er prat op, door zijn grafkapel, ‘een Rubenskerk’ te zijn. Het schilderij Maria omringd door heiligen, zo gaat de overlevering, stond toevallig nog onbetaald in het atelier. Boven het schilderij staat een beeld gemaakt door zijn goede vriend en leerling Lucas Fayd’herbe: Onze Lieve Vrouw van Smarten, naar men zegt, uit Rubens’ eigen kunstcollectie. Omdat de kapel nog gebouwd moest worden, duurde het nog vijf jaar voordat hij in het graf kon worden bijgezet. Rubens is overigens niet de enige die hier is begraven. Er liggen, zo wordt gezegd, nog 136 latere familieleden.
Rubens invloed is dus op allerlei manieren in deze vier kerken te zien.
Openingstijden kerken:
De Onze Lieve Vrouw Kathedraal is de hele dag open.
Carolus Borromeus aan het bijna Italiaans-uitziende Hendrik Conscience pleintje is tussen de middag gesloten. Daar zitten een aantal leuke restaurants.
Sint Jacobskerk nakijken op hun site, er wordt gerestaureerd.
Pauluskerk is tussen 1 nov tot 31 maart alleen op zaterdag en zondag ‘s middags geopend en van 1 april to 31 oktober iedere dag in de middag van twee tot vijf uur.
Ook elders in Antwerpen hangen schilderijen van Rubens, verder zijn er schilderijen van hem in het Rockoxhuis; in het Plantijn Moretusmuseum; in de Sint-Willebrorduskerk en in wat je de erezaal van het Museum voor Schone Kunsten zou kunnen noemen. Dat museum was jaren gesloten voor een prachtige renovatie.
Tegenwoordig is het Rubenshuis gesloten, op deze site staan een aantal filmpjes over het Rubenshuis waaronder Rubens werk in het Rubenshuis
En als je toch Vlaanderen in gaat: op de fiets er zijn hele goede routes met mooie rustige fietspaden via het knooppunten systeem; met de auto, of met de trein op zoek naar Rubens invloed:
Aalst heeft een prachtig marktplein met in de kerk een mooi werk van Rubens: Rochus en de pestlijders.
In Aalst groeide de grote Vlaamse schrijver Louis Paul Boon op. In 1971 publiceerde hij zijn boek over Pieter Daens, de broer van pastoor Adolf Daens twee “christen socialisten” uit Aalst die tot ontzetting van de katholieke fabrikanten en burgerij in de tweede helft van de 19e-eeuw opkwamen voor betere (arbeids-) omstandigheden voor het volk.
Daarnaast is het jaarlijkse beroemde Aalster Carnaval. Op de maandag van ‘Karnaval is er de bezemdans van de Aalsterse Gilles gevolgd door de alom bekende “ajuinenworp”. De prins en de feestcomitéleden gooien van het balkon van het stadhuis snoepgoed dat verpakt is als een ajuin, een ui. In sommige zit een nummer waarmee de vinder een prijs krijgt. Iedereen zoekt het gouden ajuintje, de gaan ajoin, een klein gouden sieraad, dat ieder jaar door iemand anders wordt gemaakt.
Mechelen ligt aan de spoorverbinding tussen Antwerpen en Brussel. Het centrum is klein maar fijn met twee opvallende trekpleisters: het marktplein en de Romboutstoren. In de Romboutskerk hangen niet langer de schilderijen van Rubens, die werden tijdens de Franse Revolutie geroofd. Maar zijn invloed is goed te zien in het werk van zijn leerlingen die er nog steeds zijn, zoals Jan Erasmus Qellinus uit 1630, en beelden van zijn vriend en leerling Faydherbe die ook een beeld voor Rubens grafkapel in de Sint Jacob in Antwerpen maakte. Voor de liefhebbers: er hangen enkele Coxcies, maar het belangrijkste schilderij is de Christus aan het Kruis (1630) van Antoon Van Dijck, de meest succesvolle leerling van Rubens.
#visitantwerp #oudekunst #dagjeweg #rubens #kerkeninvlaanderen #eigencollecties #KunstinVlaanderen #museuminVlaanderen #VisitFlanders #ToerismeVlaanderen #oudekunst #kerkeninvlaanderen #Vlaamsemusea #VlaamsePrimitieven #eigencollecties #ownk #opwegnaardekunst.nl
Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.
Geef een reactie