Heerenveen, Belvédère

Friesland

Museum Belvédère: schilderkunst uit het noorden
In welk jaargetijde ik naar Museum Belvédère ga, ik moet er altijd even in het landschap naar zoeken. Zo mooi verglijden de donkere muren in het groen van de zomer of het grauw van de winter. Het museum is als een eenvoudige doos zo maar over de vaart van het aanpalende landgoed Oranjewoud neergezet. Mensen met kleine bootjes, of op sub-planken varen onder het doorzichtige glazen deel door. Hier zit je als museumbezoeker fijn, je hebt aan alle kanten vrij uitzicht tot aan het dorpje De Knipe waar Jan Mankes met onderbrekingen woonde en overleed. Je kijkt naar het kunstwerk van De Zwanen van Brugge / Belvédère van de Vlaamse schilder/beeldhouwer Roger Raveel.
Het museum is een instituut geworden waar tijdelijke exposities aansluiten bij de regelmatige wisselingen in de eigen collectie,. Rechts is altijd de eigen collectie te zien en links dat wat voorbij gaat.

Het was niet zo vanzelfsprekend dat in Heerenveen, bekend door zijn Thialf ijsbaan en de voetbalclub Heerenveen, een eigen middelgroot museum zou krijgen. Wie zou er naar een museum komen met vooral kunstenaars uit het noorden van Nederland? Een museum dat ook nog eens buiten Heerenveen lag? Inmiddels heeft Museum Belvédère al weer een aantal crises doorstaan en floreert. De eerste ramp kwam na een jaar of vijf: tijdens de recessie van 2008 trokken sponsoren zich terug en in 2020 kwamen de covid maatregelen waarbij alle musea werden gesloten, terwijl de vaste lasten doorliepen. Vervolgens kon er maar mondjesmaat publiek binnenkomen. Nog steeds lijkt de cultuurliefhebber huiverig voor bezoek aan musea en overigens ook aan theaters.

Thom Mercuur had een droom
Het plan voor een nieuw museum in het noorden is Thom Mercuur (1940-2016), de markante Friese kunstliefhebber en kunsthandelaar. Hij droomde samen met twee bevriende kunstenaars, Sjoerd de Vries (1941) en Boele Bregman (1918-1980), van een museum voor Friese kunstenaars, niet in de stad, maar buiten in de natuur. Mercuur stond middenin het Friese kunstleven. Na een antiek- en kunsthandel in Leeuwarden en Heerenveen, werd hij directeur van ’t Coopmanshûs, het stedelijk museum in Franeker. Dat werd een groot succes. Omdat hij geen gedoe met de ambtenarij meer wilde, maakte hij een tiental jaar als freelancer moderne kunsttentoonstellingen in het Fries Museum te Leeuwarden.

Thom Mercuur, 1940-2016, foto hangt in het museum.

Vervolgens had hij weer een kunsthandel en nog later een restaurant, maar het ideaal van een museum voor Friese kunst dat buiten in het landschap staat, laat Mercuur  niet los. Uiteindelijk komt het landgoed Oranjewoud bij Heerenveen in beeld. Na goedkeuring door Staatsbosbeheer, wordt besloten het nieuwe museum dwars over een vaart te leggen. De architect Eerde Schippers ontwerpt een prachtig laag gebouw naar het idee van Mercuur om een kijkdoos te maken. Nu staan er twee schijnbaar volledig gesloten vleugels bekleed met platen donkere natuursteen. Langzamerhand neemt de natuur bezit van de gevel, er groeien mosjes op, door verkleuringen van vogelpoep, wind, regen en zon .

Mos op de onregelmatige leistenen muur:  nieuwe natuur.

Binnen buitenlicht
Het aardige is dat het felle buitenlicht ook in alle tentoonstellingszalen als plint aanwezig is. Dat lijkt een detail maar het heeft grote impact op je ruimte beleving doordat je contact met de wisselingen van het licht buiten blijft houden. Voor een collectie die de natuur als belangrijkste verzamelgebied heeft, is dat prettig. Je krijgt door het wisselende buitenlicht een gevoel van lichtheid in de zalen. Soms kreeg ik zelfs het gevoel dat het museum helemaal boven het water is gebouwd, zo sterk zijn de water weerspiegelingen van het Friese licht. De tentoonstellingszalen staan echter op land. Het restaurant hangt als het ware boven de vaart. In de zomer van 2022 stond er een groot zigzaggend geperst houten beeld van Tony Cragg: Pages, precies voor het raam boven de vaart. Het was alsof de beweging van het water verticaal in de zaal was gestold.

Pages, Tony Cragg, 2016, bruikleen van de kunstenaar.

Mercuur schonk een deel van zijn eigen collectie aan het museum. Inmiddels is deze verzameling flink uitgebreid. Bovendien is er een aantal stichtingen die hun werk ter beschikking stellen van het museum.
Er zijn verschillende verzamelgebieden die allemaal uitgaan van kunstenaars die wonen / woonden en of werken / werkten in de drie noordelijke provincies. Rondom onder meer Gerrit Benner (1897-1981) wordt het Lyrisch Expressionisme verzameld; rondom het werk van Thijs Rinsema (1877-1947)  de abstract-geometrische kunstenaars; de derde belangrijke collectie component is de kunst van Jan Mankes (1889-1920).

Sneeuwlandschap met sloot, Jan Mankes, 1913.

Door wisselingen in de eigen collectie en de bruiklenen van stichtingen zie je iedere keer andere schilderijen. Daarom is het zo’n goed idee toch met enige regelmaat naar Heerenveen te reizen. In de collectie tentoonstellingen kun je goed zien hoe, zonder geforceerd te zijn, sommige impulsen of ideeën door de Noordelijke kunstenaars werden en worden verwerkt. Nog steeds wordt de lijn van Thom Mercuur gevolgd, maar gelukkig voegt de huidige staf hun kennis en voorliefdes hier aan toe. Het is altijd mooi om te zien hoe  de conservator, zo goed in zijn collectie zit dat de diverse noordelijke kunstenaars op een interessante manier bij elkaar worden gebracht.

Keuzes en verrassingen
Daarbij worden keuzes gemaakt. Zo was er wel eens bij een bezoek geen werk van de grote Friese schilder Gerrit Benner (1897-1981) te zien maar een volgende keer hing hij er weer.

Landschap met rode zon, Gerrit Benner, z.j.

Benner was een van die vele Friese kunstenaars die autodidact was, zoals men dat noemt, kunstenaars die geen opleiding aan de kunstacademie hadden gehad. Dat was in Friesland in die tijd ook moeilijjk, Een aantal van deze schilders verdiende de kost met gewone arbeid: Boele Bregman was loodgieter, Sjoerd De Vries was landarbeider en de Amelander Tames Oud was bokser en cafebaas.

Helder beleid
Het museum is heel helder in wat en wie ze zijn en wat ze doen. In het jaarverslag van 2016 staat het zo: ‘Museum Belvédère wil een levendige ontmoetingsplek zijn waar een zo breed mogelijk publiek kennis kan nemen van het werk van Friese beeldende kunstenaars en het werk van geestverwanten uit binnen- en buitenland’.  Daarbij wil het museum zich vooral concentreren op ’twintigste-eeuwse en eigentijdse schilderkunst die relaties aangaat met landschap en natuur’. Daar is het weer: binnen en buiten.

Zonder Titel, Robert Zandvliet, 1998, let op het licht dat onder de muur doorkomt.

Bij elk bezoek aan Friesland, Groningen en de Wadden eilanden is het licht anders. Niet alleen doordat de zon wel, of niet schijnt, maar ieder jaargetijde lijkt hier een eigen lichtsoort, een speciaal daglicht, te hebben. Van helder ver en hard, tot mistig en grijs waarin je met moeite onderweg de boerderijen in het land en het vee eromheen kunt ontdekken. Al die soorten licht zie je terug in de schilderijen.
Natuurlijk ook bij Jan Mankes die hier een eeuw geleden nog vlakbij, in De Knipe (of Knijpe), woonde.

Het kerkje in De Knipe, 2022.

Jan Mankes (1889-1920) 
Mankes heeft intense aandacht voor zijn onderwerp, of dat nu zijn familie is of een vogel – van hoen tot lijster en torenvalk. Al zijn schilderijen zijn klein, maar de vogels zijn heel klein. (Ik vroeg Kristoffel zijn hand naast de Torenvalk te houden om aan te geven hoe klein dit prachtige werk is. Tegenwoordig heeft het werk een andere lijst.)

Torenvalk, Jan Mankes, 1910

Jan Mankes is zo’n typische kunstenaar uit het begin van de vorige eeuw die, net als de Tachtigers in de literatuur, het innerlijk van zijn onderwerp wil laten zien, zoals hij zelf schreef:  ‘Ik wil mijn doek zolang koesterend bewerken tot het een stukje ziel wordt’. Vaak wordt gedacht dat Mankes opgroeide op het platteland van Friesland. Zijn vader was belastingambtenaar die uiteindelijk in Zuid-Holland werd geplaatst. Jan groeide op in Meppel en Delft. In de laatste stad werkte hij in een glasatelier. Beïnvloed door de etser Toon Derkzen van Angeren bezoekt hij de Haagse musea en ontdekt actuele kunststromingen. Uiteindelijk besluit hij kunstenaar te worden. Na de pensionering van zijn vader, verhuisde de 20-jarige ‘kunstenaar’ met de ouders mee naar oud familiebezit in De Knipe.
Jan Mankes trouwde een bizondere vrouw: Anna Zernike, de eerste vrouwelijke dominee in Nederland. Ze was geëmancipeerd. Ze maakte de eerste oeuvrecatalogus na Mankes vroege dood, hij werd dertig .

De theeschenkster, Jan Mankes, 1915, detail

Langdurige bruiklenen
Inmiddels heeft Museum Belvédère een aantal werken in de collectie en een aantal langdurige bruiklenen, zoals Het portret van Douwe. Uit de eigen collectie komt een van de ontroerendste portretten die ik ken: De theeschenkster, het model is zijn vrouw Anna. Ik associeer het grijs mistig licht achter de ramen en de nog net niet kale bomen met de herfst. Door de weerkaatsing van dat licht in de vaart langs het huis, zie je hoe goed Mankes kijkt. Liefdevol tikt het buitenlicht haar voorhoofd aan, ze glimlacht terwijl ze bezig is.
Tegelijkertijd is het geen naturalistisch schilderij, er zit wel degelijk een lichte abstractie in de opbouw, zelfs ook in de manier waarop Anna Zernike daar tussen die twee ramen staat. Getypeerd door de hoge schouder, de beetje kromme rug en de geconcentreerde blik op haar hand met het theepotje. Er spreekt tederheid, maar vooral intens kijken, uit de schilderijen van Mankes.

Kunstenaars uit het Noorden
Een van de grote ontdekkingen van Thom Mercuur was het werk van Thijs en Evert Rinsema schoenmakers uit Drachten die door hun vriendschap met Theo van Doesburg eigen kunst gingen maken. Evert schreef aforismen, spreuken, zoals hij het noemde, en Thijs schilderde. Wie meer over hen wil weten kan op op onze site bij Drachten terecht.
Helaas is de kamer van Thijs Rinsema (tijdelijk?) verdwenen. Zo gaat dat, ze moeten soms wijken voor werk van andere noordelijke kunstenaars als Robert Zandvliet, Jentje van der Sloot, Jeanne Bieruma Oosting. Egge Baarveld en Wim Biewenga.

Een eigenzinnige dame
In de zomer van 2022 was er een grote tentoonstelling in de eigen collectievleugel met werk van Jeanne Bieruma Oosting (1898-1994). Deze Friese adellijke kunstenares leidde een eigenzinnig leven waarin ze zich losmaakte van haar milieu. Tegen alles en iedereen in werd ze een zelfstandige kunstenares en bleef ongetrouwd.
In haar werk schampte ze langs de actuele ontwikkelingen van haar tijd, waardoor haar kunst makkelijk is te plaatsen in de tijd van het ontstaan, midden 20ste eeuw. Tegelijkertijd was Bieruma Oosting zelfstandig en kritisch genoeg om een eigen visie te ontwikkelen. Het is intiem, onverwachts door scherpe composities en een nonchalant gebruik van perspectief.

Spaanse vaas, Jeanne Bieruma Oosting, litho, z.j.

Reconstructie
Het museum Belvédère heeft een verloren werk nieuw leven in geblazen. Er werd op basis van een onscherpe vooroorlogse zwart wit foto, een aquarel en materiaalonderzoek, een replica gemaakt van een verloren gegane muurschildering die Wobbe Alkema in 1931 voor het Groningse huis van zijn vriend de schilder en architect Job Hansen maakte. Drie studenten van de Academie Minerva uit Groningen werkten in 2017 onder leiding van Matthijs Hendriks aan het grote werk.
Zowel Hansen als ook Alkema waren lid van de Groningse Kunstenaarsvereniging De Ploeg. Het aardige van deze (na-)schildering is dat je verbindingen met een heel ander internationaal expressionisme ziet dan wat je normaal met De Ploeg verbindt. Hier loopt de abstracte Russische schilder Wassily Kandinsky opeens voor Wobbe Alkema uit. Heel verrassend, maar ook weer niet. Alkema zat slechts een jaar bij De Ploeg. Hij had veel contact met de Vlaamse constructivisten, door hen leerde hij het werk van Kandinsky kennen.

Replica wandschildering van Wobbe Alkema origineel uit 1931, replica 2017

Kortom, wat let je om tweemaal per jaar naar Museum Belvédère te gaan? Het is er ieder keer anders en altijd goed. bovendien zijn er leuke dingen dingen in de omgeving. Niet alleen het Museum Dr8888 op een half uurtje met de auto, maar ook dichter bij het museum: de bijna 60 jaar oude ecologische tuin van LeRoy enzovoorts. Hieronder in de NB staat meer informatie en een filmpje dat we in de tuin maakten aan het einde van die hete zomer van 2022.

NB
1. Er zijn leuke wandelingen uitgegeven ism Staatsbosbeheer.

2. In Mildam, op fiets- en loopafstand (3,5 km) van het museum, ligt de Eco-kathedraal, die in de jaren ‘70 is bedacht en uitgevoerd door Louis G. Le Roy (1924-2012).

Ingang LeRoy’s Eco-kathedraal in Mildam, vlakbij Heerenveen.

Bouwafval en restmateriaal van stratenmakers werd met talloze vrachtwagens aangevoerd.  werden hoge en lage bouwsels opgericht waartussen de natuur zijn gang kan gaan. LeRoy maakte er met hulp van vele vrijwilligers allerlei bouwsels.

Op het terrein van de Eco-kathedraal in Mildam, vlakbij Heerenveen.

De route van het museum naar de tuin van LeRoy, staat op dit kaartje. Je kunt ook de omweg door de bossen rondom Oranjewoud nemen, of dat voor de terugweg bewaren.

Van Belvedere (links boven) naar de Eco-kathedraal (rechtsonder bij de rode pijl ) is 3,5 km.

3. In 1966 kreeg LeRoy van de gemeente Heerenveen de middenberm van de President Kennedylaan waar het zelfs in de snikhete zomer van 2020 koelte was.
Na de dood van Louis LeRoy worden beide projecten beheerd door de Sichting Tijdgeest.

President Kennedylaan, Heerenveen.

PS
Wie vooruit denkt, bestelt bij de boekhandel reeds voor feestdagen en verjaardagen voor de leukste familieleden, de beste vrienden en de aardigste buren onze:
Gids naar Nederlandse musea, Op weg naar de kunst,
Auteurs: Micky Piller en Kristoffel Lieten; Uitgever Waanders in de Kunst.
Altijd actueel door de QR codes die verbinden met onze site voor commentaar en de website van het museum voor informatie!

#museum #eigencollectie #kunstwerk #fryslân #opwegnaardekunst #dagjeweg #kunstwerk #Kunstliefhebber #modernekunst #eropuit #museumbelevedere #leroy

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.