FLEVOLAND: Land Art 1.

Flevoland

Te groot om waar te zijn
Flevoland is al weer oud nieuw land. Sinds de herfst van 2016 wordt zelfs buitengaats, in het IJsselmeer bij de dijk van de Markerwaard, nog nieuwer land aangelegd. Deze keer voor de vogels. De provincie Flevoland heeft sedert 1977 negen opdrachten voor Land Art, grote vrijstaande kunstwerken, gegeven. Een paar liggen bij de twee grote steden: Almere en Lelystad. De andere zijn verspreid door Flevoland en sinds 2016 ook in de Noordoostpolder dat tenslotte ook bij de provincie Flevoland hoort. De kunstwerken zijn met de auto te bezoeken, soms moet je even goed op de bordjes opletten. Met de fiets is nog leuker, dat vergt enige planning, een goede conditie en wellicht een elektrische fiets. We bespreken nog niet alle kunstwerken.

Wie vanuit het westen begint, kan via de A6 de kunstwerken als volgt bezoeken: Polderland Garden of Love and Fire (Daniel Libeskind), Exposure (Antony Gormley) en het  Observatorium (Robert Moris). De laatste twee liggen bij Lelystad. In 2016 werd in de Noordoostpolder Pier + Horizon van Paul de Kort, toegevoegd. Het werk ligt in het Zwarte Meer tussen de provincies Flevoland en Overijssel. In 2018 kwam er, ook iets noordelijker in de Noordoostpolder, Deltawerk bij, door RAAAF / Atelier de Lyon gemaakt op de voormalige testplaats van de Deltawerken.
Terug langs de oostelijke rand van Flevoland komen we in Dronten langs de allerlaatste toevoeging uit 2019: Riff, PD#18245  van Bob Gramsma, en dan verder  langs Aardzee (Piet Slegers), Sea Level (Richard Serra), en De Groene Kathedraal (Marinus Boezem).

Het was indertijd een super idee om Land Art (landschapskunst) in het nieuwe land neer te zetten. Wim Beeren had iets eerder, in 1971, voor de beeldende kunst manifestatie Sonsbeek buiten de perken een aantal buitenlanders naar Nederland gehaald. De Engelse kunstenaar Richard Long maakte een tekening in de grond van Schiermonnikoog, de Amerikaan Robert Smithson bouwde net buiten Emmen Broken Circle en Spiral Hill, Robert Morris zette in Velsen een Observatorium neer. Kennelijk begreep iemand bij de provincie Flevoland dat deze toen zeer moderne Land Art wel eens goed bij het nieuwe land kon passen. Het Observatorium is indertijd dankzij Edy de Wilde, de directeur van het Amsterdamse Stedelijk Museum, conservator Wim Beeren en de kunstverzamelaar Frits Becht later nogmaals in Flevoland opgebouwd. Zie FLEVOLAND Land Art nr 3.

Kaart Land Art Flevoland, 2022

Land Art is een brede tak van kunst, dus past hier ook de breedst mogelijke definitie: het zijn ingrepen in het landschap waaruit processen kunnen ontstaan, of opgewekt worden en waarvan vaak het documentaire materiaal, foto’s, films, tegenwoordig ook digitale registratie, belangrijker kunnen zijn dan het feitelijke project, mede door dat het formaat van zo’n kunstwerk vaak overweldigend is en pas via luchtopnames, of foto’s en films, goed kan worden gezien.

GROENE KATHEDRAAL, Marinus Boezem

Foto van het bord bij het besproken kunstwerk van Marinus Boezem

Marinus Boezem (1934) had in 1978 het idee voor een Groene Kathedraal: een kathedraal van bomen op de plattegrond en het formaat van de kathedraal van Reims. De pilaren werden door bomen vervangen. De achterliggende gedachte is dat het bouwwerk op die manier heel langzaam in het landschap groeit.

Steen met de plattegrond van de kathedraal van Reims, het voorbeeld van de Groene Kathedraal

Boezem overtuigde de provincie dat deze kathedralen, want er liggen twee werken vlak bij elkaar, natuurlijk in Flevoland thuishoorden. In 1987 kon hij samen met anderen de 178 Populis Nigra Italica, (populier) planten die deze kathedraal vormen. In 1996 waren de bomen al zo hoog dat Boezem de kathedraal geopend verklaarde. Tegelijkertijd vermoedde hij dat over twintig jaar de bomen wel zouden zijn afgestorven, omgevallen. In 2018 staan ze er nog. De boel ziet er verwaarloosd uit. Na bijna 30 jaar zijn het enorme bomen geworden, zo groot dat vanop de grond het overzicht ontbreekt, zelfs van ver weg.

Groene Kathedraal, 2018

Maar hoe groot was niet ons plezier om in 2022 te ontdekken dat er toch weer aan de Groene Kathedraal is gewerkt. Boezem is van gedachte verandert en er is nieuwe aanplant neergezet. Waarschijnlijk heeft het ook te maken met de prachtige overzichtstentoonstelling die hij in 2021 in het Kröller Müller Museum had.

De Groene Kathedraal, zomer 2022. Wie goed kijkt ziet links en rechts de houten steunen voor nieuwe bomen die de oude, zie een foto eerder vervangen.

Toch blijft het een wankel begrip deze bomen een kathedraal te noemen. De populieren dragen immers geen dak, geen kruisrib-gewelf zoals in een kathedraal. Zo ontbreekt het typische kenmerk van de Gotische kathedraal: een lichte hoge ruimte. Ruimte kun je pas als ruimte ervaren doordat er begrenzingen zijn. De enorme plattegrond van de kathedraal van Reims lost nu als het ware op. Zonder dak en tussenmuren, staan hier maar wat erg grote bomen te waaien. Vanuit de lucht, zie de foto van het bord hier boven, herken je het idee weer wel. (Dit is vaak het geval bij  Land Art, het is te groot om te bevatten en via foto’s maakt de werkelijkheid meer indruk.)

De Groene Kathedraal, Marinus Boezem, 2016

In het aanpalende bos is een corresponderende ruimte van de kathedraal in het bos uitgespaard. Maar ook deze is te groot en heeft te weinig details om het als een specifieke ruimte te kunnen herkennen, of te beleven. Maar de luchtfoto’s en de kaart zijn beide prachtig.
Boezem wilde ons Reims niet echt in boomvorm laten herbeleven, maar vond het belangrijker dat de Groene Kathedraal na zijn afsterven, een geschiedenis werd, een verhaal. Hij zei het al twintig jaar geleden in een interview in de NRC: “de kathedraal is op haar best als erover verteld wordt. Dat is wat er uiteindelijk van over moet blijven. Twee vrienden zitten in een café en de een begint over de kathedraal. Ken je die niet?” Een nobele gedachte, waardoor hij zijn eigen kunstwerk wel tot een anekdote reduceert.

AARDZEE, Piet Slegers
Van de kathedraal is het niet ver naar  Aardzee (1982) van Piet Slegers. Aardzee is vijf hectare groot en bestaat uit glooiende heuvels in het vlakke land. Wie er van de parkeerplaats over een bruggetje inloopt, krijgt een vriendelijk parkgevoel. Maar als je de talud oploopt en van de heuveltjes naar het omliggende strak geordende platte land kijkt, besef je opeens op een verstilde golf van gras te staan.

Aardzee in de regen, herfst 2016

Helaas werd Aardzee twee jaar later verbouwd en zag het er nogal treurig uit.

Aardzee, 2018

Ooit was hier water en verging menig schip, nu wuift het gouden koren en rijden enorme combi’s over de weg. Het is wel verstandig even het klimmetje te maken; anders beleef je Aardzee als een idyllisch park met een meertje, soms zelfs met rustig drijvende zwanen.

Micky aan het fotograferen

Kristoffel filmt

Piet Slegers, die in 2016 op 92-jarige leeftijd is overleden, maakte meer beelden voor de openbare ruimte, zoals het Landschaps-Zonneproject uit 1979, bij de ingang van Museum Kröller-Müller, en Sfeerproject (1982) bij het Europese Parlement in Straatsburg. In zijn veelal roestvrijstalen kunstwerken brengt hij de natuur in een bebouwde omgeving. Hier wordt het speciaal aangelegde landschap het kunstwerk. Water en wind, het geritsel in de zilveren populieren, zon, of geen zon, het is hier allemaal verbonden met herinnering en actualiteit: met iets wat Flevoland was en werd zee en aarde. Aardzee ligt er uitgeraasd en sereen bij.

SEA LEVEL, Serra
In Zeewolde, midden in een woonwijk ligt in het landschapspark De Wetering. Van een brug heb je daar een goed uitzicht op Sea Level van Richard Serra (1939), een van de bekendste hedendaagse beeldhouwers (zie ook zijn labyrint in museum Voorlinden: Open Ended, een kolossaal beeld van roestig bruin Cortex staal, Voorlinden met Serra filmpje .)

Sea Level

Sea Level, vervolg

Het eerste moment lijkt Sea Level geen spectaculair kunstwerk. Aan de ene kant van de brug en het water  snijdt het beeld, een grijze betonnen muur,  door het glooiende grasveld en aan de andere kant groeit de rest van de grijze muur uit het gras. Door deze twee afzonderlijke, maar toch verbonden delen besef je opeens het belang van de dijkbescherming.  De hoogte van de grijze muren correspondeert met de zeespiegel. Dit park en grote delen van Flevoland liggen onder de muur, onder zeeniveau, sea level. Opeens bedenk je dat je hier zonder de dijken kopje-onder zou gaan.
Twee betonnen muren van 200 meter lang, in elkaars verlengde aan weerszijden van een kanaal houden ons bij de les. De muren van Serra geven een letterlijke betekenis aan het begrip zeeniveau. De bewoners van Zeewolde lopen er langs en laten hun honden uit, kinderen spelen er en misschien wordt er zomers in dit park een picknick gehouden?

Exposure van Antony Gormley

Exposure, Anthony Gormley, 2010

In Flevoland staan zeven Land Art projecten. Als je over de dijk van Enkhuizen naar Lelystad rijdt, zie je als eerste Exposure van Antony Gormley uit 2010: een grote hurkende ijzeren man. Wij reden over de Houtribdijk, dat is een Land Art ervaring op zich. Let op, net als de weg scherp naar rechts draait voor de brug over het water, sla je een kleine weg aan de linkerkant af. Als je die afslag mist, moet je eerst helemaal door tot in Lelystad. Meteen heb je vanop afstand uitzicht op het silhouet op een smalle landtong, een strekdam. De hurkende man heeft het naar zijn zin, uitkijkend over  het Markermeer met achter zich, aangemeerd aan de kade van Lelystad, de Batavia. De constructie van gegalvaniseerd metaal en beton is 26 meter hoog.
De Britse kunstenaar Anthony Gormley (Engeland, 1950) is gespecialiseerd in gigantische sculpturen die zo groot kunnen zijn dat ze altijd buiten, in de stad of in het landschap staan.

Na zijn studie antropologie en archeologie woonde hij door zijn belangstelling voor het boeddhisme, een tijd in India en Sri Lanka. Die invloed van het boeddhisme zie je in sommige figuren terug.  Men zegt dat de zittende man de uiterste rust van het boeddhistisch nirwana weerspiegelt: tevreden en onbewogen genietend van de omgeving, zomer en winter. Het beeld is het mooiste als er wat wolken en wat zonlicht zijn, wat fascinerende effecten in en op de stalen staven geeft.

Detail Exposure, Anthony Gormley, 2010

Als je tussen de enorme voeten gaat staan, verdwijnt de transparante menselijke vorm die je van verre waarneemt, maar je ziet dan wel de overrompelende complexe constructie van bijna tweeduizend stalen elementen. Hoewel in Land Art vaak het landschap zelf wordt gebruikt, zoals in de Groene Kathedraal, Pier+Ocean of Aardzee elders in Flevoland, staat hier een beeld. Dit beeld is dan wel weer zo aanwezig door zijn formaat en zo slim neergezet, dat het de omringende vlakte van water en land domineert.

Detail Exposure, Anthony Gormley, 2010

Gormley werd, net als veel andere bezoekers aan ons land, gefascineerd door het polderlandschap, door de rechte lijnen van de kanalen, de bruine of groene akkers en de windmolens.
De hoogspanningsmasten waren, zo vertelde Gormley, de inspiratiebron voor Exposure.  Exposure, hoe vertaal je dat? Dat is soms wel de moeilijkheid met een woord in een vreemde taal dat in het Nederlandse met meerdere woorden kan worden vertaald. Het kan in deze context zomaar een aantal betekenissen hebben: naakt (onbedekt), blootgesteld (onbeschermd tegen de natuurelementen) en tentoongesteld.

Exposure, Anthony Gormley, 2010

Of is het: te kijk gezet, waarbij wordt gedacht dat het beeld een poepende man voorstelt. Mogelijk ligt de tweede betekenis dicht bij wat de kunstenaar bedoelde. Misschien had de gemeente Lelystad aan de kunstenaar moeten vragen wat de precieze betekenis van Exposure is.

PIER+HORIZON, Paul Kort
In het eerste weekeinde van oktober 2016, werd tijdens het Land Art Weekend in de Flevopolder, Pier+Horizon van Paul Kort, het zevende Land Art werk in Flevoland, onthuld.  Het ligt in een gebied van Nederland waar je niet snel langskomt, maar waar wel interessante plaatsen liggen, als Nagele, Urk, en Schokland. Langs enorme vlaktes rond de mega-boerderijen richting het Zwarte Water blijf je in stil en eenzaam land. Wie de dijk opgaat, ziet niets anders dan het water, de wind die golven opstuwt, zo nu en dan zon, de pier en de rechthoekige bewegende bakken met riet. Door er langer te blijven, maak je allerlei veranderingen meer, zeker als wolken open- en dicht trekken. Mondriaan was Paul de Korts inspiratie.

Pier+Horizon, herfst 2016.

Waar ik me eigenlijk een beetje over verkneukel is het misverstand waaruit dit kunstwerk is ontstaan. Kort baseert zich op een serie van Mondriaan “Pier and Ocean” althans dat denkt hij, want zoals het Kröller Müller Museum keurig op haar website vermeldt bij een van de schilderijen uit deze reeks: “Compositie 10 in zwart wit, soms ook Pier and Ocean genoemd.”

“Compositie 10 in zwart wit”, Piet Mondriaan, 1915, foto van de website van het museum.

Er wordt ook wel gezegd dat de reeks eigenlijk Sterrennacht zou moeten heten, omdat alles in 1912 begon met een nachtelijke wandeling met Mies Elout-Drabbe aan de zee bij Domburg. “Onder een stralende sterrenhemel, haalde hij (Mondriaan) een klein schetsboekje uit zijn zak, waarin hij een krabbel maakte van een sterrennacht,” aldus Elout-Drabbe in haar dagboek. De New Yorkse kunsthandelaar Sidney Janis gaf jaren na Mondriaans dood de schilderijen uit deze serie de naam Pier and Ocean. De  krabbetjes op het Zeeuwse strand, kleine golbrekertjes die de afkalving van strand en duinen moeten tegengaan, veranderde Janis in een Pier en de Noordzee werd Ocean.

Een van de eerste schetsen van de Domburgse serie met strand, zee en lucht uit een schetsboekje I van Piet Mondriaan, in het bezit van het Kunstmuseum Den Haag, foto van de website van het museum.

Als ik de interviews met De Kort en zijn eigen website lees, krijg ik de indruk dat hij alleen de Pier and Ocean schilderijen waarin al een verregaande abstractie heeft plaatsgevonden voor zijn Land Art gebruikte. Des te opmerkelijker is het dat zijn werk dichter bij de eerste figuratieve tekeningen ligt, dan bij de latere abstractie.
Bij Mondriaan vindt in die reeks tekeningen en schilderijen over het vergezicht  van de Zeeuwse kust een wonder plaats: hij kiept als het ware de verre platte horizontale ruimte die je ziet als je over zee uitkijkt, van horizontaal à naar vertikaal. Wie de vroege tekeningen , krabbeltjes bijna, bekijkt en de uiteindelijke schilderijen ziet die Mondriaan drie jaar later maakte, beleeft deze omslag. De krabbetjes krijgen nog een verticale plek aan de onderkant midden in het schilderij. De glinstering van de sterren in de steeds bewegende golven en de golven zijn de andere ritmische streepjes en kruispunten.

Pier+Horizon, Paul de Korte, 2016.

Als ik in oktober 2016 bij Pier+Horizon sta, zie ik de verte en deel ik, zoals altijd boven een watervlakte, de ervaring van Mondriaan. Hier is de horizon niet vrij zoals bij zee, er zijn eilandjes, bomen aan de andere kant van het water  en binnenvaartschepen te zien. Tegelijkertijd krijg ik door de fikse wind en de golfslag onder de steiger een bijna dronkemans ervaring op Pier+Horizon. Door de overvloedige poep die de watervogels op de laatste tientallen meters van de pier hebben achtergelaten, licht et einde op uit het grijze water.
Dus nu vanwege de opening meteen onze beleving bij dit nieuwe kunstwerk.

Hieronder staan drie foto’s binnen 5 minuten op een stormachtige dag genomen. Ze illustrerende veranderingen die je hier kunt beleven.  De pier is een 135 m lange smalle steiger en de lichtreflecties zijn de kraggen, rechthoekige bakken met riet die hoewel ze vast zitten aan palen toch op het water bewegen en met de wind mee draaien. De volgende foto’s laten de directe omgeving zien.

Pier+Horizon in 3 foto’s.

Pier+Horizon, Paul de Korte, herfst 2016

Pier + Horizon, 2016.

Pier+Horizon, 2016.

De omgeving

De officiële weg naar het kunstwerk.

Foto uit het water naar het land.

De “kraggen”.

“De kraggen” dichtbij de Pier

De omgeving van Pier+Horizon wordt ivm het winterseizoen jaarlijks op 15 oktober afgesloten, op de borden op weg naar Pier+Horizon, stond overigens dat men alleen tijdens het broedseizoen op de paden moet blijven.
In het voorjaar van 2023 kwam het kunstwerk op droevige wijze in het nationale nieuws: er lagen honderden dode vogels op de ‘pier’ en in de rietbakken. Vogelgriep vermoedde men.

RIFF PD#PD18245, de buitenkant van een gat,  Bob Gramsma

RIFF PD#PD18245, Bob Gramsma, 2019.

In oktober 2019 werd in Dronten, aan de Bremerbergdijk net voor de brug naar Elburg, het laatste kunstwerk, RIFF PD#PD18245, onthuld. Deze veemde naam verwijst naar versleutelde begrippen. Een rif is een rots die scherp uit het water uitsteekt, PD staat voor het openbare karakter (Public Domain), het jaartal 2018 (honderd jaar na de Zuiderzeewet) en #PD18245 naar het dossiernummer van Gramsma eigen werken.

RIFF PD#PD18245, Bob Gramsma, 2019.

Bob Gramsma, draait de architectuur om. ‘Graven’ zegt hij, “is ruimte scheppen zonder te bouwen.” Hij graaft een gat in 18.000 kubiek meter opgehoopte Zuiderzeegrond, brengt een bekisting aan en werkt vervolgens de buitenkanten van dat gat af met spuitbeton. Daarna haalt hij de aarde aan de buitenkant weer weg. Zo zien we, zegt Gramsma, “de buitenkant van een gat.” In het midden is een betonnen trap met leuningen en wat hoge treden. In de gladde wanden aan weerszijde zie je de gladde vlakken van de bekisting.

RIFF PD#PD18245, Bob Gramsma, 2019.

De buitenkant van een gat, dat klinkt een beetje als de binnenkant van het geluid en veronderstelt een waarneming met veel filosofische diepgang. Ter plekke zie je echter vooral een enorme onbepaalde vorm. Er is misschien wel  een vergissing gemaakt door te denken dat een groot werk automatisch het landschap domineert, de veranderingbrengt die noodzakelijk is voor land art. Voorlopig is het een brok cement op poten in het landschap. Er is geen geheel of conflict met de omgeving ontstaan. Gramsma hoopt dat de natuur “ingrepen” zal verrichten. “Ik denk dat de vorm daardoor zal blijven veranderen. Dit beeld is nooit klaar”, zegt hij. De buitenkant van een gat in een land dat ooit zee was.

RIFF PD#PD18245, Bob Gramsma, 2019.

Hoewel het een groot kunstwerk  is (37 x 11 meter en 7 meter hoog) oogt het vanop de dijk tamelijk nietig in het landschap. Zo wordt het plotsklaps een kleine interventie van de mens en een klein detail in de Zuiderzeewerken. Boven aan de trap kijk je uit over het polderlandschap en zie je het Veluwemeer. Gelukkig is het niet mogelijk op het spiegelgladde bovenkant te komen. Dat dak is opmerkelijk glad voor de ruwe bolster van RIF#PD18245 .

Voor de toekomst:

Kaartje 2020

De provincie Flevoland heeft sinds 1971 negen opdrachten voor grote vrijstaande kunstwerken: Land Art, gegeven. Wij hebben de werken stuk voor stuk bezocht, gefotografeerd, gefilmden en beschrijven. (We moeten alleen nr 1 nog bezoeken.) De kunstwerken liggen bijna allemaal rondom de twee grote steden: Almere en Lelystad. Slechts Deltawerk?? en Pier + Horizon liggen helemaal in het oosten in de gemeente Noordoostpolder. Wie vanuit het westen begint via de A6 kan de kunstwerken als volgt bezoeken:

1. Polderland Garden of Love and Fire, Daniel Libeskind, 1997, vlakbij Almere

2. Exposure, Antony Gormley, 2010, ten westen van Lelystad

3. Observatorium, Robert Moris, 1971 / 1977, zuid oosten van Lelystad

4. Deltawerk//, RAAF & Atelier de Lyon, 2018 bij Makenesse in de Noordoostpolder.

5. Pier+Horizon, Paul de Kort, in het Zwarte Meer tussen de provincies Flevoland en Overijssel

6.  Riff, PD#18245,  Bob Gramsma, 2019, buiten Dronten

7. Aardzee, Piet Slegers, 1982, ten zuiden van ongeveer het middenpunt tussen Almere en Lelystad

8. Sea Level, Richard Serra, 1996, zuidelijk van nr 4 , in een buitenwijk van Zeewolde

9. De Groene kathedraal, Marinus Boezem, 1987, zuidelijk van Almere

Daarnaast zullen we nog eens Nagele bezoeken, het dorp dat Gerrit Rietveld ontwierp.

PS
Wie vooruit denkt, bestelt bij de plaatselijke boekhandel reeds voor feestdagen, verjaardagen en een onverwachte verrassing onze:
Gids naar Nederlandse musea, Op weg naar de kunst om aan de leukste familieleden, de beste vrienden en de aardigste buren te geven.
Auteurs: Micky Piller en Kristoffel Lieten; Uitgever: Waanders in de Kunst.
Altijd actueel door de QR codes die verwijzen naar met onze site voor commentaar en met de site van het museum voor informatie!

#Landart #Landartflevoland #Kunst, #Kunstwerk #Dagjeuit #museumonline #museumathome #Eropuit #dagjeweg #Museumbezoek #Cultuuruitje #Kunstliefhebber #Tentoonstelling #opwegnaardekunst.nl #ownk #musea #art #dutchmuseumsathome #eigencollectie #expositie #kunstgeschiedenis #beeldendekunst #kunstgids #museum #art #tentoonstelling #museumbezoek #kunstkritiek #openbaarkunstbezit #vlog #blogpost #gids #museumthuisopdebank

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.