Dordrecht, Dordrechts Museum 3

Sprookjes uit Dordt: het licht van Aelbert Cuyp
Reputatie is een wonderlijk ding. Albert Cuyp (1620-91) is een Dordtse schilder. Net als zijn tijd- en plaatsgenoot Ferdinand Bol stopte hij met schilderen na zijn huwelijk met een rijke weduwe. Bol trouwde in Amsterdam en Cuyp in Dordrecht. Ondanks hun relatief korte carrière werden beide schilders wereldberoemd. Bol schilderde, net als zijn leermeester Rembrandt, veel portretten. Cuyp hield zich vooral bezig met het landschap rondom Dordrecht.
Wie Cuyp zegt, denkt aan de polders en het water rondom Dordt. Door Cuyps ‘gouden licht’ veranderen stad en water in een on-Hollands Arcadië. Geen bolle witte of wit grijze wolken in een blauwe hemel, maar het warme zonlicht van een late zomerse zonsondergang, een enkel grijs landschap, of storm met bliksem en zeilschip daargelaten.

In de zaal met 17^e-eeuwse kunst van het Dordrechts Museum hangen naast het werk van vader Jacob, zoon Albert en oom Barend Cuyp, veel landschappen. Door de redelijk bekende voorstellingen denk je waarschijnlijk dat Cuyp een gewone 17e-eeuwse genreschilder is met het landschap als belangrijkste thema. Maar vergis je niet, Cuyp is eredivisie, nee champions league. Hij toont na 1650 het geïdealiseerde landschap. Hij geeft zijn rijke stadsgenoten een ideaal beeld van het landschap en het werk op het land: sprookjes dus, maar wel hele mooie sprookjes. Hij toont niet alleen de rust van het rijke leven, maar ook hoe zo’n jongetje dat op de koeien past, een melkvrouw, of vissers, als een plezierige bijkomstigheid deel uit maken van deze stille overdaad. Het is een geïdealiseerde wereld, waarin details als koeienhorens, of blaadjes in een struik discreet oplichten om de toeschouwer verder in het schilderij te lokken.

Detail, Landschap met fluitspelende herder en vee, ca 1645, Dordrechts museum.

Werkelijkheid manipuleren / photoshop
De schilderijen lijken de exacte weergave van een bestaande realiteit, maar we weten dat schilders uit die tijd de realiteit manipuleren. Een goed voorbeeld van die manipulatie zijn de bloemstillevens met bloemen die nooit tegelijkertijd bloeien. Dat valt ons niet meer op omdat we gewend zijn aan bloemen die groeien door kunstverwarming, kunstlicht en kunstmest. In die tijd konden gewassen worden voorgetrokken, maar dit scheelde geen maanden.
Om dit effect te bereiken combineerden kunstenaars verschillende bronnen zoals tekeningen en prenten van anderen en eigen schetsen, tot een nieuw geheel. Het doel van de photoshop van die tijd, de samengestelde kunstwerken, was een leerzame, soms stichtende werkelijkheid. Dit gold voor allerlei genres.

Rustende Ruiters in een landschap, 1655/60, Dordrechts museum.

De boventoon was vaak een waakzaam vingertje dat door tijdgenoten direct werd herkend. In Bijbelse schilderijen is het motto “Pas op, blijf bij de les, bewandel het smalle pad van het goede.” In mythologische schilderijen verwijzen wulpse naakten weliswaar vaak naar erotiek, maar ook naar de gevaren van het leven: “pas op anders vergaat het je net zo slecht als in dit voorbeeld.” Stillevens laten de vergankelijkheid van het bestaan zien: “Let op, zelfs de mooiste bloemen verwelken en het fruit verrot.” Landschappen tonen Gods wonderlijke scheppingskracht met bergen, prachtige bomen en verlokkende vergezichten. Dat je daar wat in sjoemelde, werd niet als storend ervaren; het was eerder een verdienste: de schilder, ook Aelbert Cuyp, combineerde het beste van het beste.

Genieten
Rond 1650 ontstonden de schilderijen die we associëren met Aelbert Cuyp: het majestueuze landschap, bijna altijd aan het einde van een warme zomerdag. Daar horen overigens ook Gezichten op Dordrecht bij, maar aangezien die niet in de collectie van het museum zitten, vallen die bij ons buiten de boot. Je kunt ze wel zien op de tentoonstelling In het Licht van Cuyp die nog tot begin maart 2022 in het Dordrechts Museum is.

Stalinterieur, ca 1645, Dordrechts museum.

We beperken ons hier tot de schilderijen van het museum. Hierin zie je mensen die uitrusten en genieten van de laatste warmte (Landschap met fluitspelende herder en vee) of een tevreden boerin met haar koeien terug in de door een avondzon beschenen stal (Stalinterieur).

Je kunt je een rustige lome dag voorstellen met een wandeling, of een ritje te paard in de late middag dat eindigt bij een rivier. Je staat daar en je geniet, ach is dit mooi, ach wat kunnen we ver kijken en ach wat fijn dat er nog wat tijd zal zijn om na te genieten. Dat is Cuyp, zelfs de werkende mens geniet van dit moment, kijkend naar verre vertes, of spelend op een fluit bij de koeien. Het grote schilderij Rustende Ruiters in een landschap (1655/60) is exemplarisch voor het werk van Cuyp in die tijd.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat zijn landschappen vooral terug te vinden zijn in Britse adellijke collecties. Hun House, Manor, of Castle hebben de ideale ruimtes om de vaak hele grote schilderijen op te hangen. Tijdens zijn leven was Cuyp beroemd in Dordrecht en minder daarbuiten. Zijn kunst werd vooral lokaal gekocht. De grootste verzameling zat bij de Dordtse familie Van der Linden van Slingelandt. Toen deze collectie in 1785 werd geveild, was Cuyps roem zelfs in Dordrecht tanende en verdween het meeste werk naar Groot-Brittannië.
In de catalogus van de tijdelijke tentoonstelling In het Licht van Cuyp, legt Sander Paarlberg minutieus uit hoe Cuyps schilderijen in Groot-Brittannië terecht kwamen en in de loop van de tijd verspreid raakten onder de Engelse gentry. Uiteindelijk verhuisden een aantal schilderijen naar belangrijke internationale collecties, van het Rijksmuseum in Amsterdam tot aan het Metropolitan in New York en natuurlijk in de Royal Collection en de National Galleries van Engeland en Schotland.
In 1889 kon het Dordrechts Museum haar eerste landschap van Cuyp kopen: het Hollands riviergezicht.

Hollands Riviergezicht, Albert Cuyp, Dordrechts museum.

In 1889 kon het Dordrechts Museum haar eerste landschap van Cuyp kopen: het Hollands riviergezicht. Een werk dat echter eerder aan van Jan van Goyen laat denken, dan aan de late Cuyp. Het is mooi dat het museum zo toch een klein overzicht van zijn ontwikkeling bijeen heeft kunnen brengen.

Opvallend
De Cuyp tentoonstelling In Het licht van Cuyp, tot begin maart 2022, is geen overzicht van Aelbert Cuyps werk, maar behandelt, voor het eerst, de invloed van de schilder op Britse schilders. De tentoonstelling is zo opzienbarend omdat Paarlberg er in is geslaagd heel veel prachtige landschappen uit Groot Brittannië, Amerika en Duitsland te krijgen. Voor wie de tentoonstelling, helaas, moet missen in de catalogus staan naast de interessante tekst prachtige foto’s.

De Maas bij Dordrecht, Aelbert Cuyp, ca. 1650, National Gallery of Art, Washington.

Kunstenaars als Gainsborough, Constable en Turner raakten gefascineerd door Cuyps gouden licht en idyllische landschappen. Ze zagen de schilderijen thuis bij de Britse upperclass. Grappig genoeg werden de studies en schilderijen van Constable en Turner in de 19^e eeuw op het vaste land via de Parijse kunstmarkt het breekijzer waardoor uiteindelijk de school van Barbizon, de voorloper van het impressionisme ontstond. En zo ook de Haagse School schilders! Zo brengt Cuyp iedereen samen. Om dat te ervaren moet je wel wel even doorlopen naar de eigen collectie met Dordtse schilderijen van Jongkind, Boudin en Witsen.

Voorstraatshaven, Eugene Boudin, 1884, Dordrechts museum.

Couleur locale
Hoe komt Cuyp nu eigenlijk aan dat on-Hollandse licht? Je ziet het niet bij Ruisdael, bij Van Goyen noch bij Vermeer die toch heel goed wisten wat licht teweegbrengt. Maar je ziet het wel bij Jan Asselijn, Jan Both en Nicolaas Berchem, alle drie schilders die naar Italië reisden! Cuyp kende het werk van die Italianisten en gebruikte dat licht. Hij was nooit in Italië, hoefde er ook niet naar toe, kon dat waarschijnlijk ook niet omdat hij op jonge leeftijd het atelier van zijn vader overnam. Maar hij kon wel kijken, heel goed kijken en dat licht naar zijn hand zetten. Volgens Jan Veth (1864-1925) lag er overigens ’s ochtends vroeg en ’s avonds “een eigenaardige gulden sluier” rond de stad. Hij kan het weten, hij groeide op in Dordrecht en werd later onder meer schrijver, schilder en kunstcriticus, een man die kon kijken en schrijven.

Ideale plek
Dordrecht verloor in Cuyps tijd zijn vooraanstaande positie in de Republiek. Het werd in omvang en belangrijkheid overschaduwd door het nieuwe economische geweld van Leiden, Haarlem en vooral Amsterdam.
Het centrum is nog steeds pittoresk mede doordat de grachten niet zijn gedempt voor brede straten. Mede daardoor en door het tintelende licht werd Dordrecht aan het einde van de 19^e eeuw weer een interessant onderwerp voor schilders als Jongkind, die, zo weten we, Monet de ogen opende voor de vluchtige toets. De schilder Eugene Boudin en Monet, beiden vrienden van Jongkind, en nog later zelfs Picasso bezochten vanwege dat licht en het water Dordrecht.
De stad ligt aan twee rivieren waardoor het licht prachtig helder is en mooi door al dat water wordt weerkaatst. (Dit is volgens natuurkundige onzin, maar iedereen vertelt het zo graag, dat, zo heb ik het gevoel, schilders het ons graag laten zien.) Tegelijkertijd kwam de Amsterdammer Willem Witsen door zijn vriend Jan Veth naar Dordrecht. Hij wilde het sombere, maar elegante verval schilderen, een ander thema uit de late 19^e eeuw.

Voorstraatshaven, Dordrecht 1898, Willem Witsen, Dordrechts museum.

Het Groothoofd
Cuyp tekende vanuit de rivier, zo blijkt uit Paarlbergs onderzoek bij Het Groothoofd. Jongkind deed hetzelfde en Robert Zandvliet maakte in het museum, de helaas tijdelijke muurschildering Aan het Groothoofd. Loop dus na het museumbezoek en na de koffie in het restaurant naar Zandvliets muurschildering. Loop er langzaam van links naar rechts langs en kijk, en kijk en bedenk hoe het licht verandert van fris naar warm. Denk aan Cuyp en Jongkind!

Aan ’t Groothoofd, muurschildering, Robert Zandvliet, 2019. Situatie 2021.

Onderaan ons eerste verhaal over het museum staat meer informatie over Zandvliets muurschildering.

En wandel op een heldere winterse namiddag naar ’t Groothoofd. Je ziet er niets van omdat je er op staat, maar je ziet het water van de rivier, de lucht en de wolken. Opeens valt je op dat die fameuze bolle witte wolken, of de grijs/witte slierten uit de 17^e-eeuwse landschappen, hier te zien zijn maar na 1650 niet bij Cuyp zijn te zien. Die wolken en dat gouden licht gaan niet samen.

Wie helaas niet naar de tentoonstelling tot en met 8 mei 2022 kan gaan, heeft later nog altijd in het Dordrechts Museum de zaal van de familie Cuyp. Met de recente Gainsborough aankoop en dat langdurige nieuwe Turner bruikleen! Door de verlenging van de tentoonstelling tot en met 8 mei, zijn de bruiklenen uit de Royal Collection vervangen door onbekende schilderijen van Cuyp uit particuliere verzamelingen.

Daarnaast is er het boek:
In het Licht van Cuyp, Aelbert Cuyp & Gainsborough, Constable, Turner, onder redactie van Marlies Enklaar en Sander Paarlberg, uitgever Dordrechts Museum en WBooks

De Voorzieningen staan bij Dordrechts Museum 1.

PS
Wie vooruit denkt, bestelt bij de plaatselijke boekhandel reeds voor feestdagen en verjaardagen voor de leukste familieleden, de beste vrienden en de aardigste buren onze:
Gids naar Nederlandse Musea, Op weg naar de kunst
Auteurs: Micky Piller en Kristoffel Lieten; Uitgever: Waanders in de Kunst.
En altijd actueel door de QR codes die verbinden met onze site en van het museum!

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.