Leiden, Het Rijksmuseum van Oudheden

Zuid-Holland

Vroeger dachten we dat de Grieks-Romeinse beschaving de bakermat van de West-Europese cultuur was. Inmiddels is dit wel wat veranderd en worden ook de toenmalige lokale culturen in het gebied dat nu Nederland heet minstens zo belangrijk gevonden. Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden heeft een belangrijke collectie uit dat gebied, maar ook van de Etrusken die ook in Italië leefden, uit het oude Egypte en uit de nog oudere Sumerische cultuur (4500-3000 vC). Als deze beschavingen hebben grote invloed gehad op onze ontwikkeling. Wie er meer over wil weten, kan beginnen met een bezoek aan het Rijksmuseum van Oudheden (RMO). Deze Leidse instelling werd in 1818 gesticht door Koning Willem I en is nog steeds ons nationale archeologiemuseum. Musea waren in de negentiende eeuw meer dan tegenwoordig instituten waar cultuur werd bewaard en voor het publiek toegankelijk werd gemaakt.

De collectie van het museum bestaat uit maar liefst 150.000 voorwerpen uit de culturen rondom de Middellandse Zee en uit ons eigen land. Vooral de vondsten uit Egypte zijn uniek. In een aparte vleugel  is aandacht voor een summiere archeologische geschiedenis van Nederland.  Deze uitzonderlijk grote eigen collectie is in bijna 300 jaar bijeen gebracht.

Al in 1744 kreeg de Universiteit van Leiden 150 Griekse en Romeinse beelden. Er was al een mummie die door een oud-student van de medische hogeschool na zijn bezoek aan Egypte was meegebracht. Het was in die tijd niet ongebruikelijk dat Europese diplomaten, handelaars en avonturiers kunstschatten meenamen: in de beginjaren van het museum had men als snel 31 mensenmummies! Later kreeg men talloze objecten via erfenissen en schenkingen; een ander deel verwierf men door directe aankopen en zelfs opgravingen ter plaatse.

]
Enkele van de talrijke Egyptische mummiekisten; let ook op de beschilderde binnenkant

Verdwenen, gestolen, gekocht?
Dit is tegenwoordig een dilemma:  de voorwerpen die uit ‘verdwenen’ culturen werden verzameld en bewaard, zijn wel weggehaald, of soms zelfs gestolen. Het bekendste voorbeeld zijn de zogenaamde Elgin Marbles, marmeren ornamenten die tussen 1801 en 1804 door de 7^e graaf van Elgin and Kincardine uit het Parthenon in Athene naar Londen zijn verscheept. In 1816 zat hij in geldnood en verkocht de kunstwerken aan het British Museum waar ze nog steeds zijn. Sinds 2013 proberen de Grieken via de Unesco deze beelden terug te krijgen. Het is tenslotte Grieks cultureel erfgoed. In Groot Brittannië wordt daar anders over gedacht. Daar vindt men dat de Akropolis inmiddels in een uitermate slechte staat verkeert, terwijl de beelden en andere kunstwerken uit hun collectie tip top in orde zijn. Het “Britse”bezit wordt al 2 eeuwen geconserveerd, waren de Elgin Marbles in Athene gebleven, dan is het maar de vraag of ze nog zouden bestaan.

Beelden uit het Oude Cyprus

In het RMO staan talloze voorwerpen die heden ten dage door de bescherming van lokaal, nationaal, erfgoed niet meer verworven zouden kunnen worden. Nu is de uitvoer van het kleinste scherfje terecht al strafbaar. Vroeger moedigden Europese regeringen zowel uit hun drang naar verheffing, als uit enthousiasme voor ‘verdwenen’ culturen deze handel in oude kunstvoorwerpen aan. Ze financierden de handelaren zelfs, dat die hier graag uit winstbejag aan meededen, spreekt voor zich.
In het museum wordt gewezen op die veranderde ethiek. Op een groot bord ‘Erfgoed in gevaar’ wordt deze dubbele bodem van archeologische musea aangesproken. Men spreekt ons direct als toeschouwer aan: ‘Stilstaan bij een museumcollectie, is ook stilstaan bij de verzamelethiek. Moeten topstukken die al eeuwen in Europa zijn terug naar het land van herkomst?’. Stof tot nadenken, maar veel bezoekers zullen het niet opgemerkt hebben, het hangt in de zaal die, althans tijdens ons bezoek, leeg was. Hier staan de topstukken uit het oude Iran: wapens, sieraden en bronzen vaatwerk uit de periode 2600 – 600 vr Chr.

De zaal met voorwerpen uit het ‘Nabije Oosten’

Etrusken
Het is een zeer streng klassiek ingerichte zaal met objecten uit het ‘Oude Nabije Oosten’ ligt op de eerste verdieping, naast een kleine hoek met Romeinse kunst en een hoek met Etruskische kunst. De Etrusken leefden in het hart van het huidige Italië, in Toscane en Umbrië. Ze waren  in de periode 1100-600 vr Chr, dus voor de Romeinse hoogtij dagen, heer en meester rond de Middellandse Zee. Hun  toegang tot ijzer- en kopererts, waarvan ze onder meer wapens maakten, was hiervoor van essentieel belang. Het Rijksmuseum van Oudheden heeft een van de belangrijkste  Etruskische collecties in Europa.
Die verzameling is het werk van Jean Emile Humbert, een militair ingenieur die samen met de Italiaan Camillo Borgia in Tunesië het oude Carthago ontdekte. In 1819 keerde hij terug naar Nederland, waar hij zijn verzameling oudheden en aantekeningen over Carthago kon verkopen aan professor C.J.C. Reuvens, de eerste directeur van het RMO, en die van de regering financiering kreeg voor expedities naar Tunesië en de kuststreek van Italië. Daar kon hij in voor een koopje, talloze kisten met Etruskische kunst  (en een gigantische Egyptische collectie) voor het museum aankopen. De Italiaanse adel, die die voorwerpen bezat, was in slechte doen en wilde maar al te graag verkopen.
Het meeste van wat in 1827 via de haven van Hellevoetssluis naar Leiden werd gebracht  bevindt zich momenteel in het depot van het museum. Voor de bezoeker zijn er slechts enkele vitrines tegen een muur bij het trappenhuis waaronder een kanoop.  Kanopen zijn aardewerk potten met een deksel in de vorm van een gezicht. Deze kanoop heeft ook 2 uitgestrekte armen die mogelijk een wapen vasthielden. De peervormige kanoop was een crematie-urn en werd in een grafput gezet. We zullen later, bij de oude Egyptenaren, zien dat zij voor de mummificatie van hun overledenen 4 kanopen gebruikten; daarin werden de organen van de mummie apart bewaard.

Enkele voorwerpen van de Etrusken, onder meer (rechts) een urn of kanoop.

Op de eerste etage staan niet veel kunst en voorwerpen uit het Romeinse rijk. Er is een maquette van een huizenblok uit Pompeï met allerhande voorwerpen uit huizen van gegoede Romeinse burgers.
Een verdieping hoger zijn de provinciale vondsten uit Nederland uitgestald. Uitgestald, dat is het woord, en als je al een heel museum met oude en oeroude voorwerpen tot je hebt genomen, moet er wel iets speciaals zijn wil het je aandacht trekken. Heel speciaal is de sarcofaag van Simpelveld, of de Dame van Simpelveld. In 1930 werd in het Limburgse plaatsje Simpelveld een zandstenen grafkist uit het einde van de 2^de eeuw gevonden. De kist was van binnen versierd met huisraad  en de crematieresten van de dame zelf, omringd door haar snuisterijen, edelstenen en dagelijkse benodigdheden als een mes, een schaar en een kruik.

De sarcofaag voor de ‘Dame van Simpelveld’ Limburg, 2de eeuw na Chr.

Het Romeinse rijk strekt zich grosso modo uit tot aan onze grote rivieren. Op een kaartje zijn de diverse vindplaatsen mooi aangegeven, maar de presentatie is niet echt inspirerend te noemen, zeker niet als je al, in de lager gelegen zalen, al een behoorlijke dosis archeologie hebt meegekregen.

Het Oude Egypte
Vooral de Egyptische collectie van het Rijksmuseum van Oudheden is van groot belang. Het is een van de grootste en meest complete verzamelingen van Oud-Egyptische kunst ter wereld en wordt getoond op de begane grond van het museum. In de grote centrale binnenplaats is in 1979 de tempel uit het dorpje Taffeh herbouwd. De tempel was een gift van de Egyptische overheid, die als dank voor de Nederlandse bijdrage tijdens een reddingsoperatie bij de bouw van de hoge Asuwandam. Er werden tientallen monumenten verplaatst die bedreigd werden door het wassende water van het Nassermeer dat ontstond bij de bouw van de dam.

De tentoonstelling begint met beelden uit de drie periodes (het Oude Rijk, het Midden-Rijk en Nieuwe Rijk) van de Egyptische hoogtij van ongeveer 3000 vr Chr. De tijd waarin ook de grote piramides werden gebouwd, tot ongeveer het begin van onze tijdrekening, toen de Grieken Egypte al hadden ingenomen en Cleopatra de laatste koningin was. Er staat niet alleen van Cleopatra een mooi beeld, maar ook van andere hoogwaardigheidsbekleders. Bijzonder is het beeld van de priesteres Imertnebes uit ca 1900 vC. Deze Imertnebes, een dame van zeer groot aanzien, wordt getoond in de bloei van haar leven. Zij is gekleed in een strak linnen gewaad en hare ene been is wat vooruitgeschoven, waardoor het dynamisch wordt. Aan de top van de priesterhiërarchie stond de ‘Echtgenote van de Oppergod Amon’, Imertnebes dus. Door die functie en titel was ze de machtigste priesters uit Thebe.

Imertnebes (detail), ca 1900 vr Chr, houten sculptuur, 48 cm

Zeker in de heersende elite hadden vrouwen een belangrijke positie. Het was een matriliniaire samenleving (waarin het erfrecht via de vrouwelijke lijn loopt) en het was niet ongewoon voor mannen om met hun zus of dochter te trouwen, en daardoor deelachtig bleven aan de macht en territoriale aanspraken van de familie. Latere farao’s kozen altijd een van hun ongetrouwde dochters als belangrijkste echtgenote uit.
De Egyptische samenleving was zeer hiërarchisch. Bovenaan stond de farao; vervolgens bekleedde een elite van hoge ambtenaren die het hiërogliefenschrift beheerste de hoogste posities in het landsbestuur. Hun afbeeldingen zijn veelvuldig bewaard. Toch zijn er ook beelden van, zeg maar gewone Egyptenaren, uit die tijd. Erg mooi is bijvoorbeeld de graanmaalster, een gewone vrouw maar wel een vrouw die door haar werk mede de basis legde voor het welvaren in de Nijldelta.

[
Graanmaalster, in kleisteen, ca 2400-2300 vr Chr, uit Giza, bij Memphis

Goden
Na de zaal met “gewone” mensen komen we bij de goden. De Oud-Egyptische religie is als het Hindoeïsme: talloze goden met meerdere namen en gedaantes en vaak met hoofden van dieren en vogels. Een goed begrijpen daarvan vergt wel enige dagen studie. Enkele topstukken in deze collectie zijn Osiris, de god van de onderwereld, het blauwe amuletbeeldje (13 cm hoog) van de Schepper-God Ptah (compleet met het gevlochten baardje, zoals gebuikelijk voor goden) en de in graniet uitgehouwen god Chnoem, herkenbaar aan zijn ramskop. Ook Chnoem werd in het oude Egypte vereerd als god van de schepping. De afbeelding is identiek aan de Chnoem in de tempel van Luxor, ten tijde van de laatste grote farao Ramses II (1290-1224 v.Chr.), 900 jaar eerder.
Op deze afbeelding staat hij, als pottenbakker, op het punt met zijn schepping te beginnen. Met zijn voet beweegt hij de draaischijf; op de schijf staat een stuk klei. Zo heeft elk beeld zijn eigen uitleg nodig. Gelukkig is er een audiofonische ondersteuning.  waaruit hij met zijn handen iets gaat vormen: een mens, een dier, of de wereld zelf? De kunstenaar uit de vierde eeuw v.Chr. heeft het in het midden gelaten. Op het fragment zie je ook nog aan de linkerkant een godin met de kop van een koe als hoofd en aan zijn rechterkant een stukje van een hand met een stok zichtbaar. Chnoem was ook beschermgod.

Chnoem, 4de eeuw vr Chr., graniet, 32 cm

Er volgen nog meer  zalen met topstukken uit de Nijldelta. In de eerste plaats natuurlijk de talrijke mummies en de kleurrijke mummiekisten, waarvoor ook een 3D-applicatie applicatie beschikbaar is.  De Egyptenaren geloofden in het eeuwige leven, maar daarvoor moest het lichaam wel bewaard worden. Gewone Egyptenaren werden gewoon in het woestijnzand begraven, en verwerden soms ook wel tot  mummies, maar hoogwaardigheidsbekleders kregen een speciale behandeling. Ingepakt werden ze in prachtig versierde kisten gelegd. Eerst werden hun organen verwijderd; die zouden voor verrotting zorgen. Die organen werden apart bewaard, in zogenaamde kanopen vazen, met een menselijk hoofd als deksel.

Egyptische kanopen, as-urnen

Een van de pronkstukken, is sinds 1828 (!) het dubbele grafbeeld van Maya en zijn vrouw Merit. Maya was een van de grote mannen in het Egypte van Toetanchamon. Hij was de schatbewaarder, een soort minister van financiën. Ook had hij de leiding over alle grote bouwprojecten in het land, ondermeer de belangrijke begraafplaatsen. Voor zichzelf en zijn vrouw liet hij in Sakkara in de Beneden-Nijl een riant graf bouwen met drie beelden van het echtpaar. Zij zitten daar bij het graf, wachtend op de voedseloffers die de nabestaanden zullen brengen om hen in het hiernamaals te voeden.

Grieken
Veel expositieruimte is voorbehouden aan het Griekse cultuurerfgoed. Gedurende vele eeuwen was er een intensieve handel en cultuuruitwisseling tussen de volken van de Middellaandse zee, maar na de overwinning op een invasiemacht van de Perzen, die zij in 490 v.Chr. bij Marathon, versloegen, werd Griekenland de onbetwiste grootmacht in het gebied.
Het museum beschikt over een ruime collectie vazen, een overweldigende hoeveelheid zelfs: het eerste en enige wat je ziet als je op de benedenverdieping de Griekse afbeelding binnen treedt, zijn de vazen. Dat is maar goed ook, want op de vazen vindt je de enige overblijfselen van de Griekse schlderkunst. Er zijn twee soorten vaasschilderingen: zwarte figuren op een rode achtergrond  en, uit een latere periode, rode figuren op een zwarte achtergrond. Het effect bereikte men ondermeer door het gebruik van verschillende kleisoorten.  Delicate lijnen werden in het oppervlakte gekrast of met een penseel aangebracht.
Er is dus veel aardewerk te zien en een aantal marmeren en terracotta beelden, maar ook de typische beelden die wij van de Griekse cultuur kennen: de bustes en standbeelden van de grote denkers, schrijvers en staatsmannen. Het zijn meestal geen originele werken.  Het zijn Romeinse kopieën van originelen uit de 5^e en 4^e-eeuw die verloren zijn gegaan.

Nederland
In de noordvleugel op de tweede verdieping bevindt zich een overzicht van de Nederlandse materiële cultuur tot in de late middeleeuwen. De vormgeving van Archeologie van Nederland is opvallend. Een brede en dikke witte band kronkelt als een lint langs de muur. In de tijdlijn, vanaf het stenen tijdperk, tot de 19^de eeuw, zijn vitrines, teksten en filmpjes verwerkt.

Het begin van het lange tijdslint van de (oer-) Nederlandse geschiedenis

Het lint brengt ons van klassieke vondsten als het gekromde zwaard en de urn uit het ‘vorstengraf van Oss’ (700-550 v. Chr.) tot de wegwerp kopjes en schotels die veelvuldig gevonden werden in de bouwafval van de 19^de eeuw. Het zijn dikwijls interessante artefacten (bijvoorbeeld, een haard die 11.500 jaar geleden voor het laatst brandde, een gereconstrueerd lichaam van de oudste Nederlander en de restanten van een vijftiende-eeuwse sloep), maar de visie achter de presentatie is mij ontgaan. Het lint brengt me veel vooruit in de tijd, maar ik vraag me af of ik wijzer ben geworden.
Aan kinderen is wel gedacht, en misschien was dit het belangrijkste uitgangspunt.  Er zijn interactieve videopresentaties en zij kunnen wegkruipen in vijf slaapplaatsen, geconstrueerd zoals in de tijd van de rendierjagers, van boeren uit de bronstijd, Romeinen, Vikingen en ridders in de middeleeuwen. Slaapplekken zoals  destijds, zelfs met nagebootste geluiden. Als de interactieve stimulering ook tot meer inzichten leidt, is het  alvast meegenomen.

Bewaren

Bewaren

Bewaren

Bewaren

PS
Wie vooruit denkt, bestelt bij de boekhandel reeds voor feestdagen en verjaardagen voor de leukste familieleden, de beste vrienden en de aardigste buren onze:
Gids naar Nederlandse musea, Op weg naar de kunst,
Auteurs: Micky Piller en Kristoffel Lieten; Uitgever Waanders in de Kunst.
Altijd actueel door de QR codes die verbinden met onze site voor commentaar en de website van het museum voor informatie!

#Kunst, #Kunstwerk #Dagjeuit #museumonline #museumathome #Eropuit #dagjeweg #Museumbezoek #Cultuuruitje #Kunstliefhebber #Tentoonstelling #opwegnaardekunst.nl #ownk #musea #art #dutchmuseumsathome #eigencollectie #expositie #kunstgeschiedenis #beeldendekunst #kunstgids #museum #art #tentoonstelling #museumbezoek #kunstkritiek #openbaarkunstbezit #vlog #blogpost #gids #mummies #museumthuisopdebank  #archeologie #griekenenromeineninnederland #egyptischekunst

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.