Gent, Jan van Eyck, De Aanbidding van het Lam Gods.

België

De ogen van Het Lam Gods
Jan van Eyck kreeg in 1429 van de Gentse patriciër Joos Vijd de opdracht voor een altaarstuk, de Aanbidding van Het Lam Gods. Hij moest het samenstellen en eventueel aanvullen met delen uit de nalatenschap van zijn broer Hubert van Eyck (+1426). Jan was er lang, tot 1432, mee bezig. Uiteindelijk is het onmogelijk vast te stellen wat oorspronkelijk van zijn broer was en welke delen hij maakte.
Inmiddels is tweederde van het grote altaarstuk in de afgelopen tien jaar gerestaureerd en werd er een nieuwe plek voor De Aanbidding van Het Lam Gods gevonden. Op het Vlaamse televisienieuws was zelfs enkele weken voor de publieksopening te zien hoe het wereldberoemde retabel naar de nieuwe standplaats in de Sacramentskapel van de Gentse Sint-Baafskathedraal werd gebracht.

In de afgelopen  eeuwen was het altaarstuk al verschillende keren ‘gerestaureerd’; je kunt beter van ‘aangepakt’ spreken. In 2012 begon de laatste restauratie die nog steeds niet is afgelopen. Het hele proces is uitermate zorgvuldig uitgevoerd en gedocumenteerd, er werd onder andere macrophotografie gebruikt, indertijd nog een nieuwigheid. (Dit werd ook bij de restauratie van Rembrandts Nachtwacht toegepast.) Daardoor konden de restauratoren in samenwerking met nationale en internationale kunsthistorici en wetenschappers van verschillende Belgische universiteiten en het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium tot een opzienbarende restauratie komen. Het resultaat is een altaarstuk zoals het er in de 15^e-eeuw uitzag. Onder de overschilderingen werd ontdekking op ontdekking gedaan. Daarvan kregen ‘de menselijke ogen van het lam’ in de publiciteit de meeste aandacht.
Tijdens de internet persconferentie ter ere van de herplaatsing was het verschil tussen de gerestaureerde luiken van de onderkant en de nog niet schoongemaakte delen bovenin opvallend. Onder straalt, boven is doffer en donkerder van kleur. Dit soort verkleuringen zullen in de toekomst waarschijnlijk uitblijven omdat het altaarstuk tegenwoordig in een volledig geacclimatiseerde glazen vitrine zit.

Het echtpaar Vijd-Borluut
Judocus (Joos) Vijd (ca 1360 – 1439) en zijn vrouw Elisabeth Borluut (? – 1443) hoorden bij de Gentse handelselite. Dat de burger Vijd Jan van Eyck, de beroemdste schilder van zijn tijd, deze opdracht kon geven, laat zien hoe dicht de burgerij in rijkdom, invloed en zelfstandigheid bij de adel was gekomen. Jan van Eyck werkte aan het Bourgondische hof in Brugge, hij was kamerheer en hofschilder van Philips de Goede. Hij kreeg de opdracht de panelen uit het atelier van de overleden broer Hubert te gebruiken en aan te vullen tot een groot altaarstuk voor de kapel van het echtpaar Vijd in de Sint-Janskerk. De kerk werd in vijftiende eeuw uitgebreid met een kooromgang en kranskapellen waarvan de Vijds er één van voor hun rekening namen. Toen Gent in 1559 een bisdom werd, veranderde de Sint-Janskerk in de Sint-Baafskathedraal.

Het enorme veelluik (24 grote, kleine, smalle en brede panelen) was overigens meestal gesloten, waardoor de kerkgangers vooral de gesloten buitenkant van het altaarstuk zagen.  Daar staat het Bijbelverhaal van de aankondiging van Maria’s zwangerschap door de aartsengel Gabriël, daaronder, het biddende echtpaar Vijd, de schenkers en de twee Johannesen, de beschermheiligen van de Sint-Janskerk. De binnenkant, met onder andere het Lam Gods, was slechts op hoogtijdagen te zien. Dit was normaal in die tijd, net als bij de drieluiken op de altaren werden de buitenluiken alleen tijdens de hoogmis en op feestdagen geopend.

Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, de buitenluiken van het altaarstuk gesloten, © www.lukasweb.be – Art in Flanders vzw. Na de restauratie.

Realisme
Op de buitenkant staan bovenin profeten en sybillen, godsdienstige vrouwen uit de apocriefe geschriften, verhalen rondom de bijbel. Er onder zien we de aankondiging door de aartsengel Gabriël aan Maria van haar goddelijke zwangerschap. Boven haar hoofd zweeft De Duif, de heilige geest, de veroorzaker van de zwangerschap. Tussen hen in zien we, uiterst slim bedacht om de ruimte te overbruggen, links een stadsgezicht en rechts een interieur met een koperen wasbekken, waterketel en een handdoek. We kunnen die hier als symbolen van Maria’s zuiverheid lezen.

Detail buitenluiken,Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, De profeten en sybillen. Er onder de Aankondiging aan Maria, © www.lukasweb.be – Art in Flanders vzw. Na restauratie.

Op de panelen daar onder staan links Judocus Vijd en rechts Liesbeth Borluut; ze zitten geknield en met de handen gevouwen in gotische nissen. Tussen hen in staan twee (geschilderde) marmeren beelden van de beschermheiligen van de Sint-Janskerk: links Johannes de Doper en rechts Johannes de Evangelist.

Van Links: Judocus Vijd, Johannes de Doper, Johannes de Evangelist, Elisabeth Vijd-Borluut, Jan en Hubert van Eyck,1432, buitenluiken, © www.lukasweb.be – Art in Flanders vzw. Na restauratie.

Van Eyck gebruikt op de buitenkant een lichtinval die van rechts komt, waardoor de verschillende compartimenten van het schilderij een eenheid worden. In de Vijd kapel, de oorspronkelijke plek van het retabel, zitten de ramen in de rechter muur. Van Eyck hield dus bij de samenstelling van het werk rekening met de situatie waar het altaarstuk zou worden geplaatst.

Detail buitenluiken, Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Liesbeth Vijd-Borluut. Eigen foto 2020.

Hij gebruikt het licht en dus ook de schaduw vooral om de figuren, of het nu levende mensen, beelden, of engelen zijn, driedimensonaliteit te geven. Hij plaatst ze in een ‘levensechte’ ruimte. Het is onvoorstelbaar hoe levensecht hij Elisabeth Vijd-Borluut in een halfronde nis neerzet. Let op de lichtplek links boven haar hoofd, de verdieping van de kleuren op de muur en aan de linkerkant van haar kleding onder de gevouwen handen.
Jan van Eyck is de eerste schilder die zo bewust, uitgekiend en goed gebruik maakt van licht en schaduw om diepte te suggereren. Dat was, zeker in zijn tijd, een monnikenwerk: het is geschilderd met olieverf dat altijd veel tijd nodig heeft om te drogen, soms met penseeltjes die uit een enkel marterhaar bestaan, in ateliers waar kaarsen, olielampen en de zon door kleine raampjes de enige verlichtingsbronnen waren.

Detail buitenluiken, Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Johannes de Doper. Eigen foto 2020.

Die combinatie van licht en schaduw past hij toe op levende en dode materialen. De glans van marmer bij de beelden van Johannes de Doper en Johannes de Evangelist is zo overtuigend, dat het nog steeds verbijstert. De twee apostelen lijken eerder te zijn gebeeldhouwd dan geschilderd!

Perspectief
Van Eyck werkt nog niet met het ons bekende centraal perspectief, een lineair perspectief waarin alle lijnen naar 1 punt aan de horizon samenkomen. Dat zien we bijvoorbeeld goed in de interieurs bij de Aankondiging aan Maria. De lijnen van de tegels lopen vrijwel verticaal en niet schuin naar dat centrale punt.

Detail buitenluiken, Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Interieur Aankondiging, 2 panelen, © www.lukasweb.be – Art in Flanders vzw. Na restauratie.

Omdat Van Eyck ons in de muurnis een gevoelsmatig waarheidsgetrouw koperen waterbekken en ketel laat zien met een handdoek die schuin in de ruimte hangt, valt die ongelukkige vloer echter helemaal niet op! Dat effect wordt mede verkregen door op de lijst de illusie van metselwerk te schilderen.

Detail buitenluiken Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Interieur badkamer van de Aankondiging. Eigen foto 2020. Na restauratie.

Detail buitenluiken Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Interieur badkamer van de Aankondiging en de Sybille daarboven. Eigen foto 2020.

Adam en Eva
De panelen met Adam en Eva zijn nog niet zijn gerestaureerd. Zij komen uit het bovendeel van de binnenkant; dit wordt tussen 2022 en 2025 ter hand genomen, samen met onder meer de Christusfiguur en Onze-Lieve-Vrouw. Adam dekt zijn edele delen af met een vijgenblad en men is natuurlijk benieuwd of het vijgenblad authentiek is of dat het een overschildering is. Dit koppel wordt pas in de volgende fase gerestaureerd, net als de rest van het bovendeel van de binnenkant met 2 luiken met musicerende engelen, Maria, de goddelijke drie-eenheid en Johannes de Doper.
(Hieronder staat een digitale samenvoeging van beide panelen. Zo komen ze niet op het altaar voor, daar zitten er nog vijf panelen met voorstellingen tussen. MP)

Detail buitenluiken Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Adam (links) en Eva (rechts) Eigen foto’s. Nog niet gerestaureerd.

Ondanks alle oude vervuilde vernis en mogelijke ‘aanpassingen’ zijn ook Adam en Eva opmerkelijke schilderijen. Het was voor het eerst dat het realisme en de bizondere illusie van ruimte in de kunst zo nauwkeurig werd weergeven. In het filmpje hieronder vestig ik nog eens de aandacht op de voet van Adam die schijnbaar buiten de lijst van het schilderij steekt. Een truc die inmiddels uit de oude doos komt, maar hier voor het eerst zo slim werd toegepast dat je het gevoel krijgt naar een echte man te kijken.

Detail buitenluiken Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Adams voet. Eigen foto 2020.

Symbolen herkennen / lezen
Aan de binnenkant van het altaarstuk, in het midden bovenin, zit de tronende God de Vader, geflankeerd door Maria en Johannes de Doper. Hij draagt een tiara, een driedelige kroon waardoor het lange tijd voor iedereen klip en klaar was dat deze man de Drie-eenheid verbeeldt: God de Vader, de Heilige Geest en Zijn Zoon in één.

Detail buitenluiken Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Middendeel boven binnenkant met van links Maria, God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest inéén, en Johannes de Doper. Eigen foto 2020. Nog niet gerestaureerd

Om het oneerbiedig met onze tijd te vergelijken: iedereen ziet in één oogopslag het verschil tussen Donald en Dagobert Duck; de eerste heeft een matrozenpetje en jasje aan en de ander een hoge hoed en rood jasje. Dat is de kracht van de iconografie. Het beeld van de Drie-eenheid was herkenbaar door deze driedelige tiara / kroon. Bovendien komt de drie-eenheid nogmaals vertikaal voor: onder deze God de vader hangt aan de bovenkant van het centrale paneel, de Heilige Geest en er onder staat Het bloedende Lam, Gods Zoon. Indertijd was het duidelijk dat dit lam het symbool voor Jezus was die zijn bloed gaf voor ons en die tegelijkertijd deel van God is als zijn zoon. Het Lam Gods staat op een hoge kist, het altaar. Wellicht herkennen we die kist niet meteen als een altaar, want een altaar is eerder in onze belevenis een hoog altaar in het koor van een kerk.

 Centrale Paneel

Detail binnenkant van de Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Middendeel met de Aanbidding van het Lam Gods. Eigen foto 2020.

Rondom de Heilige Geest en het bloedende lam, het symbool voor God de Zoon is heel veel te zien  –de silhouetten van steden, de natuur en diverse groepen gelovigen- maar wat vooral de aandacht heeft gekregen zijn de mensenogen van het lam.
Die ogen werden in de 16^de eeuw vervangen door traditionele lamsogen, de kop kreeg ook realistische oren. Op afstand, zoals tegenwoordig in de grote glazen vitrine in de Sacramentskapel, zijn die ogen overigens nauwelijks te zien. Toch is er bij de herplaatsing vermakelijke opwinding gemaakt over het verhaal van de nieuwe oude ogen. Mensenogen in een lam, er is wat over afgepraat en  geïnterpreteerd! Ik vermoed dat alle ophef vooral diende om de bijzondere restauratie een duidelijk ‘beeldmerk’ te geven. Kunsthistorisch is het niet heel vreemd in dit verband HET Lam (Christus zelf!) mensenogen te geven. De symboliek van die mensenogen staat in het verlengde van vrouwen met vleugels op de rug, engelen dus, die we wel direct in een religieus schilderij begrijpen. Die symboliek kennen we, de symboliek van een bloedend lam met mensenogen niet meer.

Een foto uit een actualiteitenprogramma op Canvas: rechts is de authentieke kop met lage oren en de naar voren kijkende mensenogen, ook met een andere snuit, links het oortje en het oog zoals we die kenden en dachten dat van Eyck ze had geschilderd.

Dit heeft alles te maken met herkenning en het lezen van de symbolen. Vrouwen met vleugels herkennen we, een bloedend lam met mensenogen op een kist zien we niet meer als Jezus Christus. Er is overigens veel meer symboliek uit het grote altaarstuk dat ons zal ontgaan. Indertijd herkende men direct de betekenis van de bloemen in de kroon van Maria. wij hebben uitleg nodig, die staat onder de foto.

Detail binnenkant Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Middendeel boven binnenkant Maria, © www.lukasweb.be – Art in Flanders vz. Nog niet gerestaureerd.

De lelies (1stip) zijn het symbool voor haar maagdelijkheid en zuiverheid, de rozen (2 stippen) staan voor liefde, verdriet en zuiverheid, de akelei (3 stippen) voor nederigheid en de lelietjesvandalen (4 stippen) verbinden Maria met de bruid uit het Hooglied.

Detail binnenkant Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, Middendeel boven binnenkant Maria, © www.lukasweb.be – Art in Flanders vzw. Nog niet gerestaureerd.

Die bloemen en kroon zijn net zo prachtig geschilderd, maar kunnen, evenmin als de talloze andere minutieus uitgewerkte details, niet voor die grote aandacht en opwinding zorgen die de ogen kregen. Vreemd, toch??
Mede door de ongelofelijk knappe manier van schilderen is Het Lam Gods waarschijnlijk het eerste religieuze kunstwerk dat van figuren uit de bijbel gewone mensen maakt. Naast alle symbolische betekenissen is er tegelijkertijd die fantastisch realistische weergave van de werkelijkheid. De gebroeders van Eyck schilderden de wereld zoals iedereen die waarnam: mensen, interieurs, steden en de natuur van bloem tot boom. In het Lam Gods wordt het offer van Christus gevierd alsof het om de hoek gebeurt. De hoofdfiguren zijn even rijk gekleed als de Bourgondische adel en hun hovelingen die men in de kerk kon zien zitten.

Olieverf
Het enige opzienbarende element dat nog niet is genoemd, is de olieverf waarmee de van Eyck werkte, in tegenstelling tot het ei-tempera waar toen vooral mee werd geschilderd. Jan van Eyck voegde een middel toe (siccatieven). Dat maakte het werken makkelijker omdat het de verf soepeler werd en de droogtijd verkortte. Om de transparantie van de olieverf goed tot zijn recht te laten komen, wordt het eikenhouten paneel gegrond met een mengsel van krijt en dierlijke lijm. Deze grijswitte onderlaag dient als een spiegel om de verschillende kleurlagen terug te kaatsen nadat er transparante lagen zijn aangebracht. Dit geeft het beroemde stralende effect, wat met de oude, matte verf op basis van ei nooit werd bereikt.
(In een online documentatie: Closer to Van Eyck van het Belgische Kik-Irpa, zitten foto’s van voor, tijdens en na de restauratie. Hieronder de voor en na foto’s van de buitenluiken. Het is interessant die website te bekijken, aan het einde van dit artikel staat bij NB de link verwijzing.)

Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, de buitenluiken van het altaarstuk gesloten, © www.lukasweb.be – Art in Flanders vzw. Voor de restauratie.

Aanbidding van het Lam Gods, Jan en Hubert van Eyck,1432, de buitenluiken van het altaarstuk gesloten, © www.lukasweb.be – Art in Flanders vzw. Na de restauratie.

Een groot zwak
Ik heb een groot zwak voor de Aanbidding van het Lam Gods. Niet alleen omdat het bij de hoofdwerken uit mijn studietijd hoort, maar vooral omdat het me ontroert. Hier zie je in één machtige greep een nieuwe wereld die voor de 15^e-eeuwer indrukwekkend moet zijn geweest: de kern van de Bijbel, het offer van Gods zoon, in één aflevering. Die wereld kwam tot leven, van opspattende waterdruppels in de fontein, tot plooien in de kleding, van een enkel haartje dat over een voorhoofd krult, tot aan de Dom van Utrecht in het vergezicht.
Zeker na de restauratie komen de oorspronkelijke kleuren, de verfijnde manier om details zo correct mogelijk weer te geven en tegelijkertijd alles in een groot geheel te integreren nog beter tot hun recht. Alles is aanwezig en past in elkaar alsof je erbij staat.
Zeshonderd jaar geleden stond een man in zijn atelier en voerde dit concept uit, hij maakte de wereld begrijpelijker, misschien zelfs menselijker door het hogere van de godsdienst te verbinden met de eigen omgeving.

Nieuw bezoekerscentrum en nieuwe standplaats
Vanaf 25 maart 2021 is het grote altaarstuk van de gebroeders Van Eyck, het Lam Gods, na jaren van afwezigheid door de restauratie weer te bekijken. Voorafgaand aan het bezoek, kom je door een crypte in het bezoekerscentrum van de Sint-Baafskathedraal. Hier wordt de ontstaansgeschiedenis van het wereldberoemde veelluik en de kerk verteld met de aller modernste middelen zoals een Virtual Reality-bril, of een tablet met Virtual Reality.
Na 550 jaar verhuisde Het Lam uit de Vijd kapel, naar de Villa Kapel, een  kleine ruimte naast de hoofdingang van de kathedraal. Nu staat het in volle glorie in de Sacramentskapel achter het hoofdaltaar.

NB
1. De website van het restauratie en onderzoeksteam met ongelofelijk veel gedetailleerde foto’s, films en uitleg, is zeer aan te raden: Closer to Van Eyck  Er staan onder andere de macrofoto’s op, de uiterst gedetailleerde  foto’s.
2. Op het internet is allerlei informatie over het Lam Gods en de restauratie te vinden. Websites: Restoring Van Eyck, een film van een uur. Details van voor de restauratie: een powerpoint over de restauratie.
3. Wie zoekt vindt veel meer. Een grapje: wij vonden dit al wat oudere filmpje heel leuk. Het werd gemaakt door Vlaams Toerisme met Wim Opbrouck over  Van Eyck’s Agnus Dei.

PS
Wie vooruit denkt, bestelt bij de boekhandel reeds voor feestdagen en verjaardagen voor de leukste familieleden, de beste vrienden en de aardigste buren onze:
Gids naar Nederlandse musea, Op weg naar de kunst
Auteurs: Micky Piller en Kristoffel Lieten; Uitgever Waanders in de Kunst.
En altijd actueel door de QR codes die verbinden met onze site voor commentaar en met het museum voor informatie!

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.